Chinmi Holh Buainak Le Min Buainak Nih A Kan Donh Ding A Si Maw?

(India Holh Buainak le Sining He Zohṭinak)

Biadomhnak: A hmasa bik ah, India ram Holh (Language) kong kan hun ceih cangka in thil theihhngalh ding a tam ngaingai. Cun, kanmah Chin miphun hna i kan buainak a simi zong kha a hleng (indirect) in a langhter chih fawn. Kan hngalhfiannak bik ding ah, India Phunghrampi nih zei tindah a ti hun zoh ta hna usih; Article 343 India Phunghrampi ah holh kong hi fiangte in a chim. Article 350A ah cun, miphun hme le mi tlawm u pawl nih, tlamtlingte in anmah le an holh cio, tlukrualte in ca an cawn khawhnak ding kilven kha Central cozah pi i a rian a si a ti. 

Article 351 nih: India ram phunghrampi ning in cozah zung holh (Official Language) pakhat a simi Hindi a thancho khawhnak le a karh chinchin khawhnak cu Central cozah rian a biapi bik (Special responsibility) a si a ti ve thiamthiam. Asinain, ca kongkau le cawnnak kongkau ahcun, ramkulh nih nawl a ngeih dihmi a si ko tiah Article 246 nih a ti fawn. A chim duhnak cu anmah le an ramkulh (Mizoram, Manipur, Nagaland, Karnataka, Andhra Pradesh, tbk.) cio nih sianginn cacawn dingmi kha anmah nih an ramkulh he aa tlak ningte in sernak nawl an ngeih. Cucu zaukphung (democracy) i a thawtnak pakhat cu a si. Asinain, kan nih cu, kan Kawlram Bupi ah, kum can saupi mah le holh cawnnak nawl an kan pe lo. Cucu, an kan peklo sawhsawh lawng siloin sianginn hrimhrim ah cawnnak nawl a um lo.

A si kun ah, India nih a cung lei phunghrampi a tlaih hnu ah Holh kong buaibainak an tong maw? HOLH kong ah zeibantuk buaibaknak dah an ton timi hun zoh ta hna usih. Holh kongkau ah buaibainak an tong ṭhiam ko. Asinain, cubantuk cu zeitindah a ṭhatnak bik in an khan timi le a remnak bik in an rel timi kha a tawinak tein Laimi (Chin) nih zeitindah kan i cawn khawh ve lai timi pehtlai in ka hun langhter lai. 

Luatnak hmuh hnu, India ram chung i ramkulh a karh cukmaknak a ruang bik cu HOLH Dannak (LANGUAGE DIVISION) ruang ah a si. British (Mirang) kut in kum 1947, luatnak an hmuh hnu in a zual chinchin. Kum 1952 ah thihlohnak faakpi tiang phan in buainak le mah le mah i lungtlinhlonak caan saupi a um hnu ah, Andhra Pradesh cu ser chap a si. Cucu, Telegu holh a hmang mi North Madras hna caah a si. Cun, 1960 ah Bombay cu Gujarat le Maharashtra ti in Gujarati holh hmangmi le Marathi holh a hmangmi tiah aa ṭhen. Cu lawng hlah, 1966 kum ah Punjab le Haryana cu Punjabi holh hmang Sikh miphun le Hindi holh hmangmi Hindu tiah a ṭhen ṭhan. Atu zong hi, holh kongkau in ramkulh ser ṭhan ding ah a buaibai lenmi Telangana le a dangdang an um len rih. Telangana cu Luatnak an hmuh cangkate in a rak cawlcang ve cangmi an si. India ram ramkulh 29nak ding Telangana ramkulh thar cu June 2, 2014 ah hunnak tuah an timh (Atu ahcun, an ser chap cang tinak a si). Hi thawk in hmunhma dang ramkulh bantuk in a cawlcang ve colh cang lai. Andhra Pradesh le Telangana ramkulh pahnih hna nih hin kum 10 chung Hyderabad cu khualipi caah i hrawm in an hmanṭi lai. Cun kum 10 hnu ah Telangana ramkulh khualipi ah chiah a si lante lai. Telangana ramkulh sersiamnak ding phung cu Parliament ah a pompiak dih hnu in ramkulh i ṭhen a duh lo tu, N Kiran Kumar Reddy cu Chief Minister in aa ngol colh ve. Atu ahcun anmahte in an i uk cang. Kum 10 chung cu Khualipi an i hrawm lai.

Cucaah, Holh cu a biapi tukmi a si kan ti khawh. Holh ruang ah buainak a rak chuakmi a tam ngaingai. Cucaah India cozah nih aa ralring ngaite. Hi holh buaibainak ruang ahhin, rampi ṭhencheunak (disintegration) tiang a chuahpi lai ti an phan zungzal mi a si. Cu bantuk a si caah, India ram khua pakhat na kal paoh ah holh aa dangmi pakhat lengmang nawn a um. Cucu, a cozahpi nih amah duhmi holh kha hramhram in nan hman lai tiah nawl a chuah bal lo. Karnataka (Bangalore) na kal ahcun, Kannada holh a si ko. Andhra (Hyderabad) na kal ahcun, Telegu a si ko. Tamil Nadu (Chennai) na kal ahcun, Tamil a si ko i, North India na phanh ceo belte ahkhin, Hindi hman a herh le a si khi na hmuh lai. 

Cu bantuk Holh dangdang sawsawh mi hna hman cu chim lo vawilei cung i ram pakhat in a dirmi ram dangmi holh, Portuguese le French Holh hna an hmanh khi, Goa le Pondicherry hna ahcun Official Language an si. Goa cu India ramkulh lakah a hme bik a si i, milu relnak zong in a tlawm bik palinak an si fawn. Khuaruahhar awk ngaingai a si. Asinain, India a rak uktu kha Mirang (British) lawng an si lo caah a si. Portugal le France nih India ram ah pennak an rak ngeih venak hmun cu nihin tiang a tam u nih anmah holh kha an hman thaibeh ko. Cucu, atulio India cozah nih, hramhram in, nan nih zong Hindi hi zung holh (official language) a si caah, nan hman hrimhrim ve lai tiah nawlngeihnak hmang in a ti hna lo (Hindi cu papek bik a si ko nain).

Hindi Hrimhrim Cawn ding kong ah duhlonak langhter lio

Cucaah Heterogeneous Society (Miphun aa lo lomi asiloah, a dangdang in aa cawhmi) a simi India bantuk ah, Hindi thengtheng, cu thengtheng, kha thengtheng an ti ahcun buainak a um lengmang ko lai. Kan hnu kum hnih lio hrawng (2012/13) zong ah, Delhi University ah Hindi le Inida Holh Biapi [Major Indian Languages (MILs)] pawl kha sianghgnakchia paohpaoh nih hramhram cawn ding in kan tuah lai tiah thawng an hun thanh cu, North-eastern (Mizoram, Nagaland, Assam tbk.) sianghleiruun siangngakchia pawl nih duhlonak faak tatak in an langhter colh. Cucu a ruang tampi a um ko lai. MILs pawl department ah sayate chambau ruang zong ah a si ko lai. Asinain, holh hraamhraam cawn ding cu an doh ko. Cun, Delhi Sianghleiruun lei rian ngei pawl nih hraamhraam in kan ti than lai lo tiah thawng an thanh than colh ve. 

A cunglei i ka langhter hmasami kha hun kirṭhan ta ning law India ram Holh dannak ruang ah buainak phunphun a rak chuak len ko University ah siseh, ramkulh ṭhencheunak tiangtiang in siseh, a chuahter ko. Asinain, tahchunnak pakhat ka lak duhmi cu; India Parliament chung ah Micro-earphone hmang in automatic in holh a leh i zeihmanh buaibainak um hrimhrim lote in an duhmi bia le hla an i ruah kho. Vawlei cung ah a ngan bik zaukphung ram hmanh an a si lehlam. Cuti Parliament chung i anmah le holh cio hmang kho ding in timhtuah piaknak a ummi nih a langhter mi cu, India ram chung i a ummi HOLH phunkip kha a cozah nih ṭhate in a theihpi i a pompinak (recognized) a langhnak kha a si. India ram chung ah Holh kha a biapi chia in pengkulh (state) ramri ser ṭhannak le buaibainak um in a cozahpi thinphang in a um ko nain, Parliament chung ahcun an Holh hmannak nawl cu a pek ṭhiamṭhiam ko hna. Cucu, kan chim cang bak alawk ṭhalomi Zaukphung i a thawnnak cu a si ṭhiamṭhiam. Kan nih Lai (Chin) miphun, kan holh tlawmte a dannak ruang ah buaibai tuk ah kan ruah a si ahcun, kan minung tlawm chapchap ah kan ram ahme i, kan caah ruahchan ding a tlawm hringhran ko hnga. Cucaah, khuafak piin kan ruah a haumi a si. 

Chin State & CNF Flag

Hi ti ka ti tikah, Laimi phun nih tlangholh kan ngeihnak ding ah thazaang ka pe lo tinak pakhat hmanh a si lo. Kan i dannak kha thazaang tu ah hmang ve hna usih ti duhnak tu a si deuh. Kanmah le holh in kan i kawhauh ning a lawh lo ruang zong ah zeihmanh buai hrimhrim hna hlah u sih! Nang Laimi, kei Zomi anih Khumi tiah buai len duh hna hlah usih! Hi hna pawl hi cu, kanmah tualchung holh in kan i kawhnak min cio kha an si ko. India zong  a rampi min an kawh ning a lo naisai ve lo. India cu an International min/mirang min a si. Asinain, Kala holh, Hindi in cun Bharat an ti ko i, Urdu holh in an chim a si ahcun Hindustan an hei ti salam ve ko. Hihi aa khat bakmi an si i India ram an kawh auhnak a si. Japan zong khi Nippon an i ti ko i, Germany zong khi Deutschland an i ti. Cu bantuk in a dangdang zong an um liangluang rih ko. Cucaah, Bharat le Hindustan le India ah an buai lo bantuk in Lai le Zo le Chin ah buai awk a um in ka ruat hrimhrim lo. Chin cu kan international min a si ko i, Lai le Zo, tbk.… cu kan Local, kanmah holh tein kan i kawhnak a si ko. Cucaah buaipi ding pakhat hmanh a um lo. Aa khat dihmi an si ko. Asinain, a cung ah ka langhter cang bantukin, kan vanchiatnak bik cu caan karlak ah kannih Kawlram Bupi ramkomh ah, Kawl pawl nih a luancia mi kum 60 chung ah hraamhraam in an kan tuahto i Kawlholh cu Kawlram Bupi chung an culter dih nawn ko cang! Laimi nih Kawl thluak zong kan i ziak dih hnik nawn cang i a cawn zong kan i cawn pah len cang. Hihi kan ral ngan bik a si. Cucaah kan i then cia ning pengtlang, phun, holh le a cozah nih a then ning ramthen le pengthen leng hin cun, i ṭhen chap ti hlah u sih law kan thanchonak tu a si deuh lai. Culeng ah, mahte khuakhan lairelnak kan ngeih tik zong ah, atu kan sining le peng then ning leng in ṭhen chap ti hin lo in, buaibainak chuak tilo in, kar kan hlan khawh ahcun a tha ko hnga.

Biadonghnak 

Cucaah, biadonghnak ah, pangpar dum aa dawhnak cu; pangpar phunphun hna nih an mah le a rong cio (colorful) in pangpar dum chung ah an hun parnak nih khin, pangpar dum a dawhter ti cu al awk ṭha lomi a si ko. Cucaah, kannih zong kan i dannak tu kha thazaang le thawnnak tu ah hmang ko hna usih! Salai Vantu (tleicia) bia hun char ning law, “Vawlei cung ah miphun pakhat a si komi chung ah holh phun tam bik a ngeimi cu kanmah Chin (Lai/Zo/Cho) miphun hi kan si. Lunglawmh awk ngaingai a si. Pathian thluachuah hrimhrim a si ko. Mah belte buainak ah kan hmanmi belte hi cu Setan rul ruang ah a si lai. Kanmah le kanmah kan sicanning fiangte in kan i thngalh lo ruang zong ah a si ko lai.” Cucaah, India mi hna cu an i dannak nih buaibainak a chuahpimi chung in a tha bik in hman khawh an i zuam. Nihin ah vawlei cung zaukphung ram ngan bik sinak ah an hman khawh bantuk in nang zong kan i lawh deuh lonak kha buaibainak ah hmang ti hlah.

Cun, Laimi/Chinmi kan holh aa fonh khawhnak ding ah le kan zapi nih holh kan hngalh khawhmi holh um khawhnak ding ah thazaang le ruahnak ka lakmi pakhat te hun langhter. Kannih Laimi/Chinmi zong hi kan zapi hman khawhmi HOLH cu kan ngei vete ko lai, kan ngeih hrimhrim zong a herhmi a si. A caan bel a rau deuh lai maw tuan deuh lai dah ti lawng a si ko. Cun, ngeih khawhnak ding ah zei bantuk lam (approach) dah kan hman lai ti hi a biapi fawn. Ralkap cozah bantukin nawlngeihnak kha hmang in, hi holh hi kan zatlang holh siseh, kan zung holh siseh ti awk a ṭha timen lai lo. Zaukphung in i pennak chan a si cang. Asinain, amahte zong in a hung chuak te kho men (100% a si hrimhrim ka tinak cu a si lo). Cucu, Tibetan pawl kong hun zohchih in langhter ka duhmi a si. Milurel 6,000,000 (Six million) a simi Tibetan pawl khi Tibet ram ahcun, Holh phunthum a hmunhma (region) hoih in; Kham, Amdo Le Utsang ti’n Holh aa dangmi an hmang ve. Asinain, Exile (Refugees) in India le vawlei cung hmun dangdang hna ah khua a sami million 2 hna cu kum 60 nawn khua leng an um hnu ah an holh phunthum cu pakhat ah an canter. India ram ah, Tibetan holh cu pakhat lawng a si cang. India ram ka sianginn kaiṭi hawi pakhat nih a rak ka timi cu, Tibet i holh pathum kha fonh in aa cawh dih a ti. Cu nih cun holh pakhat lawng a ngeihter cang ko hna. 

Cucu, kannih zong a si kho lo kan ti kho maw? Kan i pehtlaihnak a ṭhawn chin thluahmah ahcun zapi nih kan thiammi le theih khawhmi holh cu kan ngei zau ko lai. Hi hlan ahcun, hmun dang le ka dang cu chim lo, Hakha le Falam hmanh a riak in kal a rak si. Asinain, atu ahcun, thaithawhei hlan kal hmanh a si ti lo. Cun, a um khomi cu, Paletwa khi Shanghai (Tuluk ram chawleh chawhrawl lei in a ṭhancho biknak) bantuk a si ahcun, Khumi holh maw/Cho holh kan thiam cio haute ko lai. Asiloah, Tedim khi kan Shanghai bantuk a si ahcun, Tedim holh kan thiam hau lai i, Falam si le Falam holh, Hakha si le Hakha holh a si te ko lai. Asiloah, Zei holh khi dah kan hei hman te kun hnga? Hi kong ah nangmah pumpak pakhat cung ah rian a um ve. 

Cc: 

1. Dr. B. L. Fadia, Indian Government & Politics, 2009

2. John Das, Reorganization of Indian States, 2012

3. Salai Vantu, Chin le Zomi le Laimi kong, 

4. Languages of India: www.http://en.wikipedia.org/wiki/Languages_of_India

5. Tibet, Wikipedia, the free encyclopaedia, www.http;//en.wikipedia.org/wiki/Tibet

Salai SH Lian

15042013 (April 2014)
Updated 26 February, 2015

Capo A luat (by-heart) in Zah lo Ruang ah Zeidah a Cang Kho

A minthang ngaimi Ramkhel riantuan (Politician) pakhat Mipi thong leng hmai ah biachimnak a ngei. Cu biachimnak ahcun,

"Ka nupi asilomi Nu dangpkhat tang cung i ka um lio caan hi ka nunnak (life) ah kaa nuamh bik caan hna cu an si ee.... " tiah a ti i, a bia a vun i dinn ta.

Mizapi pawl cu an lau tuk, an khuaruah a har tuk hringhran i, thawngpang vialte a dai dih, an upat tihzah tukmi politician pa cu zeidah a cang? zeitindah a si an ti?

Tlawmpal a um hnu ahkhin, a bia cu a vun peh than......

"Mah Minu cu keimah a ka hringtu Ka Nu kha  a si ee" tiah a ti.

Zaukphung Muru [Basic Principles of Democracy]

Biadomhnak

Zaukphung (Democracy) biafang hi Greek biafang in a rami a si. Demos le Kratos in a rami a si; a hamsa biafang i suallam cu Mizapi (people) tinak a si i, a hnu deuh biafang hi Aanaa-Nawlngaihnak (Power) tinak a si. A fawinak in Zaukphung nih a sawh duhmi/suallam cu Mizapi hna i Nawlngeihmi tinak a si (Power of the People). Cucaah Zaukphung ah cun Mizapi hna nih Direct in a silo ah Aiawhthlah (indirect) in Mizapi nih anmahte in hruainak a cozah uknak phung a si. Mizapi nih anmah hruaitu ding kha lungtlingte in thim i cu thimmi nih cun Mizapi hna duhning khan hruai ding a si. Ramuknak le ramkhel (Politics) kong cawnnak ah cun Zaukphung a suallam cu a phunphun in a um ko lai. Asinain, Greek khua i an rak hmanmi le an thokmi Zaukphung cu Mizapi nih hruaimi a cozah kha a si ko. Asinain, Aristotle, Greek mifimpa nih cun "Lungput a pialmi a siloah ningcang a silomi" Uknakphung tiah a rak ruah. Zaukphung ah cun cozah hruaitu a silomi hna i an thawnnak cu Mizapi hna sin ah a bung in a um tiah tuanbia cawnnak ah thiamsang a simi Greek mifimpa Herodotus nih cun a ti. Cun, US- Ramhun Abraham Lincoln nih cun " Mizapi hna i a cozah, Mizapi hna in acozah le Mizapi hna caah a cozah" tiah a ti. Cachimtu Seeley nih cun Zaukphung ah cun a mi zeimanh nih tinvo le covo, tuanvo, le iteltum khawhnak, tbk..., an ngeihnak uknakphung a si a ti. A cung lei i kan langhtermi Zaukphung a suallam hna hi kan zoh a si ahcun a zapite in a thami le a biapimi lawngte an si dih men lai lo. An i dannak zong a um liangluang ko men lai! Asinain, a tawinak in kan chim a si ahcun, Zaukphung cu a cozah i a sang bik nawlngeihnak cu Mizapi kut a um i, Mizapi cu Rampi i nawlngainak sang bik an si zia kha faingte in a langhter. Zeiruang ah tiah cun, Rampi hruainak ah Mizapi nih direct asiloah aiawhtu (representative) thlah in i uknakphung a si. Cucaah, Zaukphung cu Mizapi tamdeuh duhnak in hruaimi uknak phung a si kan ti khawh. Mizapi tam deuh duhnak in hruaimi uknak phung a si ko nain Mitlawm u duhnak kha a hlaw hlei lomi uknak phung a si fawn.

Zaukphung Thenning:

Zaukphung cu phun hnih (2) in kan then khawh; 1) Direct le 2) Aiawhthlah (Indirect or Representative) Zaukphung an si.

Direct Democracy:  Direct Zaukphung cu Mizapi nih bupi he a pehtlaimi rian kongkau ah karlakah zeihmanh umlomi direct in an duhnak an langhternak phun cozah a si. Mibu meeting ah Mizapi nih phung an ser. Cubantuk tonnak in Mizapi hna nih anmah i hruainak kongkau ah karlak pehtlaitu asiloah aiawhtu mi zeihmanh umlo tein an ruahnak an langhternak kha a thiangmi a silo ah direct Zaukphung cu a si. A sang bikmi nawlngaihnak kha Mizapi hna nih direct in ahohmanh aiawhtu minung (representative) in i tello in a sang bik ngawlngaihnak an hman khawhnak uknak phung a si tiah Hearnshaw nih a ti. Direct Zaukphung cu kha hlan Greek khua ah an rak thok. Cun, India zong ah Direct Zaukphuhg hi Vajji Sangha, Buddhist chan lio ah hin kan rak hmuh khawh. Atu ah cun Ram le Mizapi hna hmunkhat ah tampi in um a si cang caah Direct Democracy hi hman khawh  a si tilo. Direct Zaukphung cu Mizapi an dihlakte in Ram uknak kongkau khuakhannak ah an i tel khawh dihnak phung a si. Cu bantuk phung cu atu Switzerland ram lawng ah kan hmuh khawh cang. Cuhnacu; Appenzell, Unterwanlden le Glarus an si.

Aiawhthlah Zaukphung- (Indirect or Representative Democracy): Aiawhtu thlah in hruainak Zaukphung ah cun Ram caah Mizapi nih direct in anmahte in thil pipa biakhiahnak tuahnak le ralringte in ruah le ceih ciammamnak kha tuah loin Aiawhtu an thimmi hna nih khan Mizapi lung tlinnak/duhning in khuakhaan i hruaimi uknak phung  a si. Cubantuk phung ah cun Mizapi Aiawhtu cheukhat hna nih cozah nawlngeitu kha caan kar caah Mizapi nih thimnak in an tlaih. Cubantuk thimnak cu kum4, kum5 ah voikhat in an um i Mizapi Aiawhtu hna cu thlen than lengmang an si.

Cubantuk cozah cu kum zabu hleisarih lio (17th Century) ah England ram ah a rak thok. France ram ah 1830 le Italy ram ah 1978 kum hna ah an rak hman. A voikhatnak Ralpi a dih in Weimer phunghrampi zulh in Germany ram ah an rak thok ve. Cu hnu ah a voihnihnak Ralpi a dih in West Germany ram an hman. Nihin kan vawlei ah Ram Thangcho tampi hna cu hi Aiawhthlah (Indirect or Representative) Zaukphung an zul. Cu hna cu, Japan, Sri Lanka, India, Canada, Australai, New Zealand, the United States of America, West Germany, Italy, France, Holland, Denmark, Swedan, Norway, Austria le Belgium hna an si.

Zaukphung Muru;

Luatnak (Liberty): Zaukphung i a biapi bik hrampi a simi cu luatnak siloah zalonnak (Liberty) le pakhat le pakhat itlukruannak (Equality) an si. Mizapi nih Zaukphung uknak ahcun a sang bikmi luatnak le itlukruannak kha nuam le tlingte in an tin co. Great Britain ram ah cun, an rampi ihruainak ah buaibainak pakhat khat an ton sual tikah Ram hruaitu lutlaitu bik (Prime Minister) nih a mah a dotu/ralkah (opposition) a simi hruaitu lutlaitu bik a ton i ruahnak hna a hal. Asinain, Siangpahrang uknak phung (Monarchy), Hramhram uknak phung (Dictatorship) hna ah cun zeibantuk a biapi mi caan hmanh ah Mizapi le dotu/ralkah party a simi cu chimrel khawhnak zalonnak ngeih a si lo.

Tlukruannak (Equality): Zaukphung i a biapitnak bik pakhat a simi cu pakhat le pakhat itlukruannak (Equality) hi a si. Rian a san deuh ruang ah siseh, biaknak ruang ah siseh, hrinsor le phun ruang ah siseh, nu le pa sinak in siseh i dan ruang ah Mizapi cung ah zeihmanh thleidannak a um lo. Culawng siloin, mi zeihmanh ram phungphai (Laws) hmai ah ikhah dih a si i, a hohmanh duhsak deuhmi um a si fawn lo. Zatlang nun ikhahnak a biapit tlukte in pumpak tthanchonak le ramrian tuannak ah pakhat le pakhat ikhahnak silo ah itlukruannak hi a biapi tukmi a si. Pumpak tthanchonak i Mizapi sirumnak le sifahnak ikhahnak a um ttung lo ahcun ramrian le zatlang nun itlukruannak cu pakpalawng an si.

Unau sinak/Aphu umnak (Fraternity): Zaukphung uknak cu daite in ihruainak hmunhma lawng ah a tam bik tlam a tling. Culawng siloin a buaibaimi pawngkam ahcun ping a su. Curuang ah vawlei cung i Zaukphung uknak in a hruaimi hna nih vawlei pumpi chung ah deihnak caah heh tiah an izuam.

Mizapi Nawlngeihnak Asangbik: Zaukphung uknak ah cun a sang bik le a donghnak bik nawlngeihnak cu Mizapi kut cung ah a um i a cozah nih cu nawlngeihnak (Aanaa) cu Mizapi sinin a lak. Hi bantuk ruang ah hin kum 4, kum 5 voikhat in Zaukphung in aa hruaimi hna ram ah cun i thimnak a um hi a si. Cu thimnak ah cun Mizapi nih an duhmi kha zalongte in thim khawhnak nawl an ngei i, an duh lomi hruaitu kha zalongte in thlaknak nawl an ngei. Cu thimnak cu a thianghlimmi thimnak a si.

Ahrampi le Biapi a simi Minung Covo: Zaukphung uknak phung in ihruainak ahhin a hrampi le biapi (muru) a simi cu Minung Covo kha ram Mizapi nih tlukruangte in an ngeih. Cu bantuk Covo a umlonak ahcun pumpak tthanchonak caah thil har tuk a si. Vawlei cung ram tampi ah cun an phunghrampi nih cu bantuk a biapi le a hrampi a simi Minung Covo (Fundamental rights) kha a pek. Tahchunnak ah, USA, Japan, India, France le Italy hna ah cun an phunghrampi nih tthate in Covo cu thate in a kilven.

Zalongmi Biaceihnak (Independence of Judiciary): A tthawngmi le zalongte in biaceihnak nawl a ngei khomi biaceih zung (Judicial) le cu nih cun Mizapi hna covo (fundamental rights) kilven khawh kha a rian a si. Zaalongmi Beiceihnak cu a fawinak in, tanhhlei a ngeilomi a sinak kha a langhter duhmi a si. India ram ah cun Supreme Court le High Court nih an ram pumpi phunghrampi (constitution) le ram minung Covo (fundamental rights) kha a kilven.

Mizapi Bawmtu Cozah (Welfare State):  Zaukphung uknak cu Mizapi hna i an herhmi caah cozah nih a herhmi bawmhnak  pek kha a si. Cu bantuk bawmhchanhnak ah cun a hohmanh zoh hlei le pek hlei um lote in a ukmi cozah a si. Thleidannak a um lomi uknak phung a si. Welfare State hi kum zabu hleikua (19^th century) hrawng ah aa thok mi a si cang nain 2008 kum vawilei cung i chawhleh-chawhrawlnak lei a tlak hnu in biatakte in a tthangchomi a si.

Zaukphung Hlawhtlinnak Le Tlinlonak

Mifimlo le cathiamlo tamnak ah Zaukphung ihruainak hi tlam a tling tawn lo. Zeicatiah, Mizapi nih

ramrian ah i fiannak a tlawm caah a si. Curuang ah Mizapi nih ramrian kong i fian hi Zaukphung hlawhtlinnak ah a biapi tuk mi a si. Cun, Mizapi hna nih ram caah i pekchannak, zangfahnak lungthin, mah le mah lawng ruahlonak, dinfelnak ngeih (discipline), phukhat le phukhat ikawmh thiamnak, pawl hi Mizapi nih an ngeih khawh a hau. A sikhawh chung in fimthiamnak hi manlo in cawnkhawhnak tuah a hau i mirum le sifak thleidannak um lo tein a hopaoh nih cawn khawh ding hi Zaukphung hlawhtlin khawhnak ding ah a biapi mi thil an si.

Zaukphung hlawhtlin khawhnak ding ahcun Mizapi hna nih zeibantuk covo (Rights) le tuanvo le tuahding (Duties) kan ngeih tihi i hngalh a hau. Cun, Mizapi nih Ramrian kong ah zeidah harnak le tthatnak kan ton ti kha hngalh peng a hau fawn. Cubantuk hngalhnak le theihnak cu cawnnak le ttha tein kherhlainak lawng in a ra kho. Cucaah Mizapi hna pumpak fimthiamnak hi Zaukphung hlawntlinnak ah a biapi tuk mi pakhat a si.

Cun, zalongte in chimrel khawhnak le duhnak langhter khawhnak (freedom of speech and expression), zalongte in duhthim rianttuan khawhnak (freedom of profession), zalongte in biak khawinak (freedom of religion), zalongte in bu dirh khawhnak (freedom to form association) nawl hna hi Zaukphung i a nunnak hrampi an si. Zaukphung acozah nih zalongte in catialnak le chimrel khawhnak hi a khenkham lo. Cucaah, Zaukphung cu ruahnak le pawmning tampi langhternak le i elnak kha zalawnnak a pek.

Ramkulh cozah duhnak le herhnak kha tlinter ding in lungthlinnak a ngeimi a si. Asinain, a cheu ramrian biapi mi hna cu rampi cozah nawlngeihnak le hruainak tang ah chiah an si. Cucu, Ram pumpi runvennak (Defense), Ram dang he pehtlaihnak (International Treaties), Ram ngunkhuai (Federal Budget), thil le ca chuahlutnak (Postal Service) hna hi an si. Asinain, kan nih Kawlram Bupi komh ahcun a tutiang ramkulh nih tuah khawhnak nawl an ngeihmi a tlawm tuk hringhran i, a cunglei nawlngeih le zulh lawnglawng an i tim kho rih!

Zaukphung cu zulh dingmi ram phunghrampi kha tialmi phungphai in (Written Constitution) fehter a si. A cheukhat Zaukphung in aa hruaimi ram hna zong ah tialmi phunghrampi a ngei lo mi an um. Tahchunnak ah United Kingdom (England) hi tialmi phungphai a ngei lo. Asinain, vawlei cung ram tampi cu; Rampi (Union) Cozah le Ramkulh (State) cozah karlak ah a dangdang in nawlngeihnak an ngei veve ning le ram pumpi huap in tuanvo an ngeihnak kha phunghrampi (constitution) nih ttial in a tthen piak hna. 

Hi bantuk zulh in a hruaimi Zaukphung acozah cu hlawhtlinnak an hmu. Asinain, a zul kho lomi Zaukphung cozah cu an rawk zau.

Biadonghnak

A donghnak ah a tawinak in vun char tthan ning law, Zaukphung uknak hi a tlangpi in cun aa khat ko nain, ram pakhat le pakhat hmanmi phung hi an i dannak tete a um. Zaukphung ah cun ram rorelnak le nawlngeihnak kha Mizapi kut cung ah, Direct in asiloah Mizapi aiawh thimmi palai hna nih an ngeih. Zaukphung uknak nihcun Mizapi zalawnnak kha a runven i a dirpi. Zaukphung cu mitam deuh duhning in ram uknak phunglam i hruai ning kalpi a si. Cun, pumpak le  mitlawm u duhnak zong kha a upat tthiamtthiam i an covo kha a kilven. Zaukphung uknak nih Centre cozah nawlngeih tuknak kha a doh, a hrial i Ramkulh (state) nawlngeihnak kha thazaang a pek. Mizapi duhning in kalpi khawhnak caah Ramkulh cozah kha thazaang a pek fawn. Zaukphung uknak i a rian biapi bik hna cu; nuhrin covo hrampi a simi zalongte in chimrel khawhnak, zalongte in biak khawhnak, phunghram tang ah thleidannak umlo in ram Mizapi kilvennak le ramkhelrian, zatlang hawikawmhnak le chawlehthalnak ah zalongte in tel khawhnak lam a pek. Zaukphung uknak nih zalongte in le a dikmi i thimnak kha Mizapi caah a tuah. Uknak phung nih hramhram in uktu nawlngeihnak le remkhel bu pakhat lawng nih ram kong ah nawlngeihnak kha a doh. Mizapi duhmi le Mizapi thimmi cozah a dirkamh.

Zaukphung cozah nih ram uknak phunghrampi ningte in ram le Mizapi hruai kha a dirpi. Ram Mizapi karlak ah pakhat le pakhat thleidannak umlo in ram phung nih ram Mizapi diklak kha runvennak a pek hna. Mizapi hna covo kha phungphai (laws) in a runven. Ram pakhat i zatlang nun phung le um tuning kha a langhter. Zaukphung nih Mizapi nunning kha a kalpi. Minung pakhat le pakhat i thleidannak kha a upat i hramhram phunkhat duhnak le ruahnak lawng in ram a kalpi lo. Zaukphung uknak cu ram Mizapi nih covo an ngeih lawng siloin, ram uknak le ram kong ah i tel khawhnak ttuanvo zong an ngeih chih. Cu nihcun Mizapi covo le zalawnnak kha a runven. Zaukphung uknak in a hruaimi mibu nih lungsaunak le intuar khawhnak, ttuanttinak, itheihthiamnak  man hna a upat i a dirpi. Zapi lung funtom khawhnak caah khat le khat i nawlpatnak le theithiamnak laak kha a kalpi ning a si fawn. Cucu a zungzal in a si khawh lo hmanh ah a Zaukphung nih a dirpi peng mi le a kal pi peng mi a si. A donghnak ah India ram luatnak pa a si mi Mahatma Gandhi bia vun char ning law, “intuar khawh lo hi, hraanak (violence) a langh ning phunkhat a si”. Cucu Zaukphung (Democracy) thlarau tthanchonak caah dawnkhantu thil pakhat a si tiah a ti.+++

Salai SH Lian

Note: CCC Annual Magazine Avoi 18nk ah chuah cangmi a si .

Kum 3 Hnu Ah Kalay University Ka Leng Than

Kalay University Luhnak Innkaapi

Zingka Sml.11:30am hrawng ah Kalay University luhnak Innkapi (Moh Oo) cu ka phan. Sianginn an hun (thawk) kate a si caah sianginn lam ah mi chawklet an tlawm ngaite. Motor cycle (Bike) le sianginn line-car (bus) zong a kal ṭhaṭhi rih hna lo. Sianginn lam cu hring-car nawnte in khin a rak um. Moh Oo luhnak in sianginn tiang hi phalawng 6 fai hrawng ai hlat. Cu luhnak Moh Oo pawng ah cun Sayate tam nawn nih an luhnak kutka cu an rak chongh. A congtu Sayate lak ah cun kanmah sianginn kan dih kum i a rak phanmi Dr. Sang Hlei zong a rak um ve. Ka bike he cun amah sin leiah cun lunglawm ngai khin ka hei panh. ‘Saya na dam maw? Na ka hngal theng men lai lo dah. Kalay University na phanh kum ahkhan a dihmi ka si’ tiah ka min chimpah in keimah le keimah theihternak ka hun i tuah. Aw! A si maw, ṭha tuk; Atu hi zeitiruah ah dah na hun rat tiah a ka hal i, Sianginn ah Transcript lak dingah ka ra tiah ka ti i, a tuah ningcang zong cu ka hun hal beh. Lunglawmte cun a ka chimh. Asinele, atu hi tah zeidah na cawn? tiah a ka hal ṭhan i ka cawnmi cu ka hei chimh. Khah! Na cawnmi a ṭha tuk! Faak pi’n va i zuam. Ph. D tiang hna in dih khawhpiak kan zuam law Ram le Miphun caah ṭhahnemnak tampi a um lai. Culawng a si lo, Kawlram bupi chung Sianghleiruun zongah Introduce an tuah hnik ṭhan cang khah. Rak i zuam law Kalay University zongah hin kan umṭi ṭhan hna lai cu.. tiah thazaang peknak bia a vun ka ruah len. (Chuncaw ei caan) Zung ankhar sual lai tiah, Saya, Khah! Ka kal rih lai tiah ka ti hnu ah Sianginn chung leiah cun ka va lut.

Sianghngakchia he a pehtlaimi zung khaan ka kal hlan ah kanmah Department (Mathematics) ah ka hei lut duak. Maths zung khaan ka hei lut ka ti ahkhin, Sayate ka zoh hna cu ka theihmi pakhat hnih lawng an rak um cang. Nu pakhat, le pa pakhat lawng an rak taang. Innka hram cun ka zoh lio hna ah sayamah nu pakhat nih, Taa, Baa a lu sih lay? (Zeidah na herh, Kafa?) tiah hmaipanh tein a ka hal pah in khin rak lut, rak lut a ka ti. Cu tikah kei zong cu Maths Department chung ah cun thanuam ngai khin ka hei lut ve ko. Zeidah na herh tiah an ka hal ṭhan. Sayamah aw, ka herhmi zeihmanh a biapimi a um lem lo ti lehpah in hika department in hin a luan ciami 2009 lioah khan ka rak dih cang mi ka si dah kaw. Atu hi, ka Saya le Sayamah te ka theihhngalhmi an um ti hnga maw tiah ka rak in len bia hna a si tiah ka hun ti le cangka cun Hey! Taa lay ling-ma leih ta (Na fel tuk ka fa) tiah sayamah pakhat a hun au i, Department Head (than-nah-hmu, department lubik asiloah, Pa-moh-khah tiah kan auh) mi cu a hun ka kawhpiak. Taa, ka hin ṭhu rih, a hun ka ti. Khah! Lakphak le chang hun serh (dang) uh a ti. An hmai zong ka khap lei hna lo.

Phunghrampi Remh Hi A Si Kho Maw?

[Atu nai hrawng i], kan ram chung ah caihphai bikmi (hot issue) cu Ramkomh Kawram, 2008 Phunghram remhṭhannak ding kong a hung si. Kan ram Parliament, Upper House (Amyotha Hluattaw) nih cun 2008 Phunghrampi (Nargis Constitution tiah zong an auh mi) remhṭhan ding in zoh ṭhantu ding bu cu a hnatlakpi cang. A dikfel taktakmi Federal ramkomh kan serchuah ṭhan khawhnak ding ahcun 2008 Phunghram cu zoh ṭhan le remh hrimhrim a hau tiah Opposition a simi le Tlangcung mi hna nih aupi bikmi cu a si. Cubantuk, phunghram zohṭhan le remhthannak lawng in Kum 60 leng ramchung buaibainak hi a remh khawh lai tiah ruah a si. A fawinak in kan chim a si ahcun 60 lengkai buainak hi Phunghram Buainak (Constitutional Crisis) a si ti in chim khawh a si.

Kan Ramkomh Kawlram, a tulio cozah zong nih thlen a hau timi cu an theih tuk i, an duh tuk vemi pakhat zong a si. Asinain, zeitindah kan zohṭhan lai, remh lai i, hmai kan nawr lai timi tu ah hin Tlangcungmi pawl le a dang ralkah a simi (opposition) pawl ruah ning he a lam a dang deuh. Atulio cozah nih a duhnak ahcun Parliament chung in, Parliament nih remh timi hi a kalpi ning le a duh ning daan a si.

Cu he ralkah in, Tlangcung miphun hriamtlai phu tampi an i funtomnak bu a simi, United Nationalities Federal Council (UNFC) le ramkhel phu komh United Nationalities Alliance (UNA) hna nih cun 2008 Phunghrampi cu an duh lo, an pom kho lo. Annih nih an ti vemi cu, kan ram komh caah 2008 phunghram hi cu a si kho lo, a thar in ṭial ṭhan hrimhrim a hau an ti. Atu 2008 Phunghram hi cu, Zaukphung (Democracy) he a kalh tukmi phunghram a si. Cucaah, hi bantukin a ṭha lomi phunghrampi remh ṭhannak in cun a thar ser hi fawi deuh lai tiah an ti ve. Hi bantuk phunghram remh ṭhan ding hi cu a har tuk lai. A ruang cu, ningcang a zulh thliahmah lonak a tam tuk. 2008 Phunghrampi a rel balmi nih cun kan hmuh khawh cio dingmi thil a tam ngaingai.

Delhi Chinmi: A Hramte In Thok I Tim Ko U

Kan hnu a luan ciami kum ah Mitcaw ka hawipa kong in sianginn kai forhfialnak capar tawite ka rak ṭial. Zeitindah kainak ding ah hma kan lak kun lai? Zeitindah sianginn ka luh kawh kun lai? Zeitindah asiloah khawizei ah dah ka fa sianginn ka chiah khawh kun lai? tiah a lungre theimi kan um kho men. Hi vialte kong ah hin Chin Students’ Union (CSU), Delhi nih an si khawh chung in sianginn a kai duh taktak mi caah an i zuam peng. Sianginn kainak kongkau he pehtlai in workshop le seminar hna an kan tuah piak. Cu lawng siloin, an caan sunglawi pek in, sianginn luhnak ah mi tampi an bawmh hna. CSU siangngakchia hna lawng sihlah, Delhi Lai/Chin Churches le Fellowships i Pastor hna nih zaang hlei cawn in, an caan sunglawi, an chawva, an thaazaang pek in Laimi/Chin hngakchia hna Sianginn an luh khawhnak hnga tiah an bawmh hna. Sianginn cheukhat ah Ralzaam an cohlannak a um i cu ahcun hngakchia an luh khawhnak hnga a herh ning in tawlrel a si.

Sianginnkai na timh tik ah hin a hramte in thok i tim law a ṭha bik. Nangmah he na tlakmi level/ cawnnak kha lunglawmte in cohlan khawh i zuam. Kan mah he kan i tlakmi level/cawnnak nakin a sang deuhmi kan thim sual ṭheu tawn i thil ping le pang kan su ṭheu tawn. Cu bantuk thil a can sual ahcun nangmah le nangmah kha na hrem a si ko. Na cawnmi ca na teilo tikah lungdongnak lam ah a kal pi. Lungdongnak a phanh tikah sianginnkai duhnak lungthin a zor i sianginn phuah duhnak lungthin a chuak. Sianginn chuahnak nih mah pumpak lila kha a hrawh i sunghnak a chuahpi -- chawva le caan sunghnak hna a chuahpi. Cucu mah le mah lam phihnak a hrampi pakhat a si.

My Last Day in Delhi: Tthennak Hmun Vawlei Ah Nang le Kei

ANAND Vihar Terminal

Zing dang bantuk siloin tuan in thawh ka tim. Ka mobile ah Alarm zong ṭhate in ka chiah, reminder zong ka ti chih rih fawh. Cuti ka tuahnak a ruang cu, thlapa thla 3 le 4 chung tlun ka timhnak hlawntlinter ding ah a si. Zingka tuante thawh in, Tatkal (urgent) in Tlanglawng ticket lak ka duh caah a si. Alarm le reminder ka chiah mi an awnh hlan deuh te ah, Bangalore in ka hawipa nih phone a rak ka chawnh. Zangfahnak tein Tlanglawng ticket PNR rak ka check piakta a ka ti. Ka tho kho hrimhrim lo. Ka thawh mah hlan lila ah a mah nih midang nih an ka check piak cang i, a hau ṭhan lo tiah a ka ti caah tlawmpal ka it chap ṭhan. Tlawmpal ka ih ahkhin Alarm a rak awn… ka tho hlei lo! Minute 5 daan ah ka chiahmi Reminder (Ticket Caw!) timi nih thawh lo awk ṭha lo in a ka tuah caah ka tho. Ka hmai ka phiah, ka kam ka ṭhuah. Lakphak ka vun din phah khin, ka laptop ka lak i, Internet (maivan) ka vun peh colh. Suimilam ka zoh i, 8:45am lawng a si rih. Online in Tatkal ticket lak ding ahcun IRCTCs website cu ka vun on, Tlanglawng min pawl pakhat hnu pakhat cun ka vun zoh, ticket cawk har ngai ding phun khin an um… Aman pakhat hnu pakhat in ka check! 3 Jan., 2014 kal ding ticket cawk khawh ding cu a lang mi a um ruam lo. Suimilam 1 fai ka hngah hnu ahkhin, Tatkal ticket in cawk khawh dingmi cu a vun lang. Asinain, cawk khawh a si thiamthiam lo. Zeiruang dah a si hnga ka ti pah khin, suimilam ka zoh ṭhan cu, 9:50 am a si. Aw! Minute 10 pei a duh rih ko hi ka ti pah khin, website dang le tlanglawng man fawimi cu ka check pah ṭhan cu website traffic jam fak ngaingai cang. A nuar ngaingai! Suimilam 10:00 am a tlin bak in, ka vun on khawh, ka zoh cu Available 48 seats tiah a rak ti ko. Rian rannak in ka cawk zokzok lai ka ti, Seat available 17 a taan ceo hnu ahkhin, ka nau pa ca he ka cawk khawh. Hmmm…! Ka tlung taktak ko cang lai hi ta ka ti, ticket ka ngah. Voikhat hnangam cu ka hnangam phot!