Thursday, April 16, 2015

2015 Ah Mi Zeidah Na Thim Lai

Biadomhnak
Kum 2015 a dongh lei ah Rampi Thimnak (General Election) phungningte cun a ngei ding kan si
Thimfung Nih Thilsining A Thlen Khawh
(Kan ngei kho taktakte hnga maw?). A biapi taktak, voikhat thim kan i palh sual ahcun kum 5 chung kan i hreng lai. Thimnak kong kan chim tik ah fiang in a hngallomi kan um sual ah, zei bantuk caah khin dah kan hei thim dingmi cu an si lai timi a tawinak tein ka hun langhter hmasa lai. Zeiruang tiah ahcun, Ramkulh Cozah phungsertu, Ramkomhpi ah phun hnih in Amyotha Hluttaw (Upper House) le Pyithu Hluttaw (Lower House) tiah kan ngeih ballomi chawhhrup in kan ngeih caah a si. A hnu Zaukphung muithlam a hung len deuh chin lengmang ahcun thimnak a tam chinte lai. Atu Rampi Thimnak ah voikhat tein thim dingmi hmunthum hi a biapi in ka hun langhter lai.

2008 Phunghram Ning In Thim Ding Mi
Kum 2008 Phunghrampi ning in mipi thimmi MP palai Amyotha Hluttaw (Upper House) ah MP thutnak (12) le Pyithu Hluttaw (Lower House) ah MP thutnak (9), a zapi fonh MP palai thutnak (21) Kawlram Bupi Pyidaungshu Hluttaw (Union Parliament) ah kan ngei. Cun, Ramkulh Tonpumhnak (State Assembly), Chin Ramkulh Cozah ah Phungsertu (Legislators) zapi fonh Ramkulh MP (18) le Ralkap aiawh MP (6) tiin ramkulh phungsertu (24) kan ngei. Mizapi nih thim baklomi Ralkap aiawh minung (6) telh chih in Chinmi nih Ramkomh MP (21) le Ramkulh MP in (18) phungsertu minung (45) Chinmi nih kan ngeih hna. Cu caah cun thimnak kan ngeih dingmi cu a si. Ralkap minung 6 tello poah cu Chin Ramkulh i khuasa mi kum 18 a tlingmi poahpoah nih mah lungduhmi thimnak nawl ngeih dih a si. Cucu, phunghram ning in ngeihmi covo le ṭuanvo (right le duty) an si.

Pumpak Minung Maw Ramkhel Party Dah?
A cunglei thim dingmi ruahchih buin, thimnak ah zeidah a biapi deuh, pumpak minung zoh in thim maw a biapi deuh? Party zoh in thim dah? timi ruahphu le biahalnak hi tuah phu bak a si ko. A minung pumpak dah timi hun zoh hmanh hna u sih. Khah! Ruah ding!!! thimnak ah party zoh loin a minung zoh in thimfung thlak ding timi hi nang careltu pumpak zeitindah na ruah ve? Hihi biatakte in ruah a haumi thil a si. Thimmi nih an kan hruainak term khat a tling deng fangfang a si. Thimlo mi zong an i cawh thiamthiam fawn rih. A minung in thim ding ahcun an har rih ko lai. Zeiruang ah tiah cun, zeitindah a rianṭuan ningcang a si tiah kan theih lomi minung an tam ko rih lai. Amah bel, pumpak minung nih, party kaltak le party siloin amah Pumpak (independent) in ram ca rianṭuan ding in a zuam ding a si ahcun, cucu ruah awk a hung um hnga. Cucu siloin Party le Party in izuam ko ahcun, minung zoh ding cu a sithiam hnga maw. A sithiam zong a si kho men? Nain, Party chung i, a cuhdingmi pumpak (candidate) cu party phung aa tlaih caah cu party in a dirmi a si. Cu a dirnak party phung (manifesto) cu a zulh caah a si ko. Party nih cucu kan tuah lai, khakha kan tuah lai, zulh hau, upat hau, timi phungphai vialte kha zulh ding a si.

CNDP le USDP min char bak in mizei party deuh dah kan thim awk a si tiah a hun ka halmi an um pah ṭheu. Cucu thim deuh ding, khakha thim deuh timi cu keimah rian a si lo caah ka chim awk a tha men hnga lo. Cucu, karlak thlak minung (middle man) ka si hngalhnak a si ka ti khawhmi a si fawn. A zeikhawm si ah, mizei hmanh ṭanhhlei ngeilo tein mipi nih kan ruah deuhnak dingtu ah hun fianh khawh ka zuam lai. CNDP le USDP lawng hi Chin Ramkulh ah a ummi Party an silo hi kan hngalh a herh rua tiah ka ruah. CNDP le USDP an lar bik ca zong ah a si kho men, nain CPP, ENDP, NLD, CLD tiah a dangdang zong an um. Party 11 tluk Chin ramkulh ah a um cang ti a si. Hihi nihhin a kan fainter komi cu kan thimfung a ṭhenṭhekter dih. Cucu a poi deuhmi a si. Cucaah, a biapi tukmi cu thimnak hlan ah Chin Party pawl pehtlaihnak an ngeih a herh. Culo ahcun, 2010 bantukin thimfung a vaivuan dihṭhan ko lai i, Chin Party nih Chin Ramkulh ah a cozah an ser kho ṭhiamṭhiam lai lo. A cozah an serh khawh lo ahcun, duhning in rian an ṭuan kho lai lo. Cucaah, zeiruang ah dah Chin party nih rian an ṭuan khawh lo timi lungaw ṭawmnak kha a hung chuahnak a si. Cuti bantuk cozah serh khawhlonak nih cun, CNDP/Chin Party nih kan Chinram ah rian an ṭuan khawhlonak ruang lak ah pakhat cu a si. Ramkulh cozah an ser kho lo i rian an ṭuan kho lo. Cucu a fiang tukmi khi a si ko. Khat lei ah, cozah a sermi party zong nih zeidah an tuah khawhmi a um timi zong ruah chih a hau fawn. An tuahmi ngaingai a um ve hlei lo. Kan tuah an timi khi chimrel tlak lo lawngte an si. Ram uknak a tlaimi cozah pakhat nih a tuah ding a simi rian hrimhrim a si. Cucu, mipi nih an pekmi Tax (ngunkhuai) in tuahmi a si i, minung covo a si. Thil an tuah ngaingai mi a um ve hlei ṭung lo hih! Zeidah a bau kun?

Ahodah kan thim ah a ṭhat lai tiah fiangphut in a ka halmi an um ṭheu fawn caah, keimah ruahnak cun, miphun caah rianṭuan ding in timhtuahnak a ngeimi miphun party kan ngeih ko a si ahcun, mah cucu kan thim hna deuh awk a si ko hnga lo maw. Central party ah USDP, NLD, NDF le NUP tbk. an um. Cucu thim ko hna usih tiah hei ti usihlaw cu party chung ahcun kan thim dingmi hna an dirhmun zeidah a lawh timi hi ruah chih awk a hung um hnga. Central party i central committee ah miphun hme le mitlawm-u a kan aiawhmi an um ṭung lo. Tahcunnak ah, cu bantuk party nganmi central committee ah Chinmi min hmuh awk a um lo ahcun ruah ngai ding a hung si. NLD nai February thla chung ah 2015 teinak hmuh khawhnak caah tiah committee an ser tharmi a um i, ramkulh dang cu an i tel dih Chin ramkulh vial cu a tel ve lo. Cu bantukin USDP zong a si ṭhiamṭhiam ko lai. Tuan minung 52 an thimmi zong ah, Chinmi an i tello leng ah, Nu zong pakhat hmanh an i tello. Cu bantuk aiawhtu pakhat hmanh umlonak ahcun kan kong cu an kan ceih piak lem hnga maw. Cu caah kanmah miphun party nih cun a zeikhawmh ah kanmah miphun kong cu an ruat deuh ko hnga lo maw timi cu ruah awk ngai a si. 

Ralkap Lutlai: Than Shwe Thimfung Thlaklio (2010)
USDP nih kan ram hi an uk awk a si maw timi zong hi an hun ka hal theu tawn. Kan duhlo zong ah term khat cu an kan uk ko cang. Cucu, 2010 lio thimnak ah kanmah miphun party chung in kan i ṭhenṭhek tuk ruang ah, USDP nih ralkap he bawm in a cozah an ser khawhmi a si. Cucu, kan nolhter ah maw a ṭhat, nolhter lo ah dah? Cucu pumpak thimfung thlatu nawlngeihnak cung ah a hngatmi a si. Minung covo kong he pehtlai in ka cawn tik ah, atu bantuk cozah tang ah Biaknak zalonak ka hmuh ning an hun ka hal tawn, Kawl miphun party nih cun, anmah biaknak a simi cu karh ding cu an izuam peng ko hnga lo maw tiah ka ti tawn. An tuah taktakmi zong a si. Cucu a fiangmi a si ko. 1947 phunghrampi le atu kan hman lio mi kan 2008 phunghrampi ah biaknak kongkau a ṭial ning ah Buddhist cu hmunhma ṭha a pek i, a dang biaknak pawl Khrihfa telh in Kawlram chung ah a um vemi an si ti menmen in a langhter.

Cun, USDP thimfung pek ruang ah CNF cawlcanghnak zeital a dawn khan lai maw tiah an ti ṭheu fawn? USDP thimfung pek ruang ah CNF dohthlennak an cawlcanghmi cu pehtlaihnak um in ka hngal lem lo. CNF cu 2008 Phunghram an duhlo, a tang zong in a cawlcangmi an si lo. An nih cu Phunghram leng in Federal ramkomh sinak ding caah, tlaitleng pathum he zeitindah thlennak kan tuah khawh lai tiah meithal tlaih in a cawlcangmi an si. Cucaah, USDP siseh, a dang Chin Party si hna seh, zei bantuk party nih Chinram ah Federal a silomi Ramkulh Cozah an ser chung poah cu an nih cu meithal an tlai ko lai dah. Cucaah, USDP cozah a kai zong ah, CNF dohthlennak caah zeihmanh suallam a ngeih hleinak a um lem lo. Anmah lamte in an kal ko lai. Cucu, keimah hmuhning a si. 

Biadonghnak
A donghnak ah thimfung thlak kan i palh sualnak hnga lo hi a biapi tukmi a si. Nain, zei khi dah a palh? Zeideuh khi dah a dik timi cu pumpak biakhiahnak lawngte an si fawn. A biapi in kan theih ding cu, thimfung thlak kan timi cu, pumpak pakhat nih a duhmi thimnak nawl a ngeihmi pumpak covo a si. Cucaah, a ralaimi Rampi Thimnak ah thimfung thlatu pumpak pakhat cio kan biapit bantukte in kan hruaitu ding ah a cuhmi miphun party pawl zong an biapi tuk hringhran. 2010 kum lio thimnak bantukin thimfung ṭhenṭheknak hnga lo ding caah rianngeitu cu, Party pawl an si. Cun, thimfung thlak ipalh lonak ding cu pumpak pakhat cio rian a si. Cu bantuk thimfung thlak ning cang mizapi nih kan i fian khawhnak hnga ding caah fimchimhnak cu ṭanhhlei a ngeilomi mipi bu (civil society) le thawngzamh phu (media) nih rian nganpi an ngeih. Cucu, thimnak kongkau ah biatakte in party ṭanhhlei ngeilo bakin fimchimh cawnpiaknak an tuah a herh. Cu ve bantukin, Ramkulh ah zung an on cangmi Thimnak Zungpi (Election Commissions) zong nih mizapi fimchimh ding hi hmai aa thlak dingmi rian nganpi pakhat a si. Election Commissions nih cu bantukin fimchimhnak a tuah tik ah atulio cozah uknak tang ah an um ruang ah cozah tlai liomi party ṭanhhlei in a chimrel cawnpiak ding a si ve hnga lo. Cun, Election Commissions nih a biapi in, a thianghlim mi thimnak a si khawhnak hnga ding caah rian nganpi an ngei fawn. Cucaah, A ralaimi kum dongh thimnak caah, Mizapi thimfung thlatu rian, mizapi bu (civil society) le thawngzamh phu (media) rian, party nih an tuah dingmi rian, rian phunphun hi kan i fian a herh hringhran ko. Rampi huap thimnak a um taktak ko ding a si ahcun, Thlapa thla 6 fai telawng caan kan ngei cang. Party nih zeidah an tuah cang? Thim awk tlak kan timi pumpak minung nih tah zeidah a tuah cang? timi biahalnak le, Civil Society pawl nih zeidah an tuah cang? Media nih zeidah an tuah cang mi a si? Zei vial dah rian lim a si cang? Cun, Ramkulh, Pengkulh le Khua (myone) Election Commissions nih zei vial dah an tuah cangmi a si timi hun hngalhter ṭhannak, hi capar in ka hun in sawm hna.

Salai SH Lian
March 2, 2015

Friday, April 10, 2015

Kawlram Thlennak Hnu A Khirh Maw?

Atunai chung hrawng a hung cangmi thil nih Kawlram zeitlukdah thlennak lei ah lam a zawh timi a hun fianter ngaingai.


March thla zarhkhatnak ah Tuluk he ramri neihnak ah Kawl ralkap nih Kokang hriamtlai phu an kahnak ah hmanmi Bom nih Tuluk lothlo minung 5 a thah hna. Cun, Yangon le Letpadan ah duhlonak langhtermi siangngakchia hramhram in an tukvelh hna lawng siloin tlaihkhih in thong an thlak hna. Hiti bantukin cozah minung nih hruhru hranghrang an cawlcanghnak hi zohtik ah ralkap uknak lei ah kan kir ṭhanmi hna si hnga maw timi biahalnak le ruah awk a hung um.

March thla thokka i a cangmi pawl ruang ah ralkap uknak lei ah kan kir ṭhan tinak thengtheng a si men hnga lo. A ruang cu Kawlram ah tlangcungmi he kahnak le duhlonak langhtermi hramhram le hruhru hranghrang in tlaihkhih cu a um lengmang mi an si ko. Asinain, ruah ding a ummi bel cu thlenak lam a zawh cuahmah mi President Thein Sein cozah nih hmalak ning le a lehrulh ning hi a si. Cucaah, thlennak lamthluan a zul cuahmahmi cozah nih a thil tuah ningcang hi fakdeuh in zohṭhannak le ṭuanvo lak a hau hnga.

Kawl Palik nih Duhlonak Langhtermi Siangnakchia An Lehrulh Ning
A ruang cu Democracy ram ahcun mizapi nih zalongte in chimrelnak nawl le zalongte in duhlonak langhternak nawl pawl a awnh ding a si. Cun, Mipi cozah tiah ruahmi ah Ralkap nawlngeih tuknak kong ah zoh ṭhan hrimhrim a haumi thil a si. Cucu atulio President Thein Sein cozah nih a ton cuahmahmi harnak an si. A hlan ralkap cozah bantuk siloin thlennak tlawmpalte a hung tuah cang bantukin a luan cia caan thil an tuah ning bantukin tuah awk a ṭha ti lo. Cucu, duhlonak langhtermi 1988 le 2007 bantukin hringhrim in tukvelh, tlaihkhih, meithal kah le thongthlak awk a ṭha lo. Democracy uknak phung nih a zulh dingmi phunglamte in a kal a hung herh. Cu bantuk lio caah ah March thla thok a hung cangmi thil nih mizapi lung a thar in a hunghrin ter ṭhan.

Kawl ralkap ṭheuṭheu, voikhat tal iphehlo le lihchimlo cu an iziak hrimhrim rua lo. Tuluk ram i Bom an thlak sualmi zong cu kan si lo tiah an hun lih hmasat hoi. Nain, an ṭihtukmi Tuluk cozah thinhun lai phan ruang le lih thuh awk a ṭhat lo ruang ah kan thlak sualmi a si ko tiah an hung i phuang ṭhan nain Kongkang hriamtlai phu ruang ah a si tiah midang mawh an hun phurhter hoi. Tuluk lothlo cu liam ding in an lungtling i Kawl cozah nih minung pakhat ah Tuluk phaisa 70,000 yuan ($11,222) a pek hna. Cucu atulio Kawl phaisa thlen tuak cun sing 120 (1, 12, 22,000) hrawng a si hnga. Nain, culak ah cun Kawlram chung ah cozah tilawng khualtlawnnak a leh ruang ah a thimi chungkhar cu minung pakhat ah Kyat Sing 3 (Ks. 300,000) cio lawng in a rulh hna.

Cun a dangdang thlennak tampi lak ah a biapimi pakhat cu rampi kahdaih hnatlaknak cahran tlamtlinnak kan ngei kho tiah thawng an hun zamhmi a si. Ram chung le ramleng mizapi lungthin a
Ram Chung Ralzaam 
hung hliphlau ter. Asinain, hnatlaknak an ngeih a suimilam ṭem hmanh a ruahhlan ah Kachin Ramkulh lei ah kahnak a hung chuak. Shan Ramkulh kahnak nih a hung zulh, kahnak le kahnak a hung i pehthluahmah. Cun, April zarhkhatnak a hnu bik thawngpang theihnak ning ah kanmah Chin Ramkulh chung zong ah March thla dongh ah kahnak a hung um. Asinain, kanmah Chin ralkap le Kawl ralkap siloin Kawl le Arakan ralkap deuhtu an si. Chin ralkap he an silo caah i lawmh awk bantukin a hung um. Nain, cucu kahnak ruang ah Chinmi tampi tlikzaamnak a hung chuahpi. Kan miphun nih ruah awk a ummi cu zeiruang ah Kawl le Arakan (Rakhine) kan ram chung ah an i kah khawh ning a si timi biahalnak hi a hung si.

Biadonghnak ah atu bantukin buaibainak a hung um ṭhan lengmang lawng siloin ikahnak zong ningkel in a hung um lengmang tikah khawihen an kahdaih hnatlaknak kongkau ceihkhanmi cu tiah ram chung minung pakhat sinak in hallo awk ṭha lomi a hung si. Kahnak kong ahcun kahdaih hnataknak minsen kan thut taktak rihlo caah a si tiah kaphnih in an ti khawh men. Kal tak chung u sihlaw, a mahbel siangnakchia duhlonak langhtermi a lehrulh ning zoh tik ah, democracy kalning le muru cu a kheng hrimhrim lo. Cun, zeiruang ah Tuluk lothlo minung 5 cu zatzat in a liam hna lio ah amah miphun cu cu zat tlawm takte lawng cun a liam hna timi zong hi biahalnak tuah phu a hung si ṭhan hoi. Cucaah, atu bantukin thil a hung cang han lengmang mi pawl ruang ahhin Kawlram Thlennak Hnu A Khirh kan ti kho hnga lo maw.

Ch. The Diplomat, Chinadaily, Chinland Guardian

Salai SH Lian
10 April, 2015