Chinmi Holh Buainak Le Min Buainak Nih A Kan Donh Ding A Si Maw?

(India Holh Buainak le Sining He Zohṭinak)

Biadomhnak: A hmasa bik ah, India ram Holh (Language) kong kan hun ceih cangka in thil theihhngalh ding a tam ngaingai. Cun, kanmah Chin miphun hna i kan buainak a simi zong kha a hleng (indirect) in a langhter chih fawn. Kan hngalhfiannak bik ding ah, India Phunghrampi nih zei tindah a ti hun zoh ta hna usih; Article 343 India Phunghrampi ah holh kong hi fiangte in a chim. Article 350A ah cun, miphun hme le mi tlawm u pawl nih, tlamtlingte in anmah le an holh cio, tlukrualte in ca an cawn khawhnak ding kilven kha Central cozah pi i a rian a si a ti. 

Article 351 nih: India ram phunghrampi ning in cozah zung holh (Official Language) pakhat a simi Hindi a thancho khawhnak le a karh chinchin khawhnak cu Central cozah rian a biapi bik (Special responsibility) a si a ti ve thiamthiam. Asinain, ca kongkau le cawnnak kongkau ahcun, ramkulh nih nawl a ngeih dihmi a si ko tiah Article 246 nih a ti fawn. A chim duhnak cu anmah le an ramkulh (Mizoram, Manipur, Nagaland, Karnataka, Andhra Pradesh, tbk.) cio nih sianginn cacawn dingmi kha anmah nih an ramkulh he aa tlak ningte in sernak nawl an ngeih. Cucu zaukphung (democracy) i a thawtnak pakhat cu a si. Asinain, kan nih cu, kan Kawlram Bupi ah, kum can saupi mah le holh cawnnak nawl an kan pe lo. Cucu, an kan peklo sawhsawh lawng siloin sianginn hrimhrim ah cawnnak nawl a um lo.

A si kun ah, India nih a cung lei phunghrampi a tlaih hnu ah Holh kong buaibainak an tong maw? HOLH kong ah zeibantuk buaibaknak dah an ton timi hun zoh ta hna usih. Holh kongkau ah buaibainak an tong ṭhiam ko. Asinain, cubantuk cu zeitindah a ṭhatnak bik in an khan timi le a remnak bik in an rel timi kha a tawinak tein Laimi (Chin) nih zeitindah kan i cawn khawh ve lai timi pehtlai in ka hun langhter lai. 

Luatnak hmuh hnu, India ram chung i ramkulh a karh cukmaknak a ruang bik cu HOLH Dannak (LANGUAGE DIVISION) ruang ah a si. British (Mirang) kut in kum 1947, luatnak an hmuh hnu in a zual chinchin. Kum 1952 ah thihlohnak faakpi tiang phan in buainak le mah le mah i lungtlinhlonak caan saupi a um hnu ah, Andhra Pradesh cu ser chap a si. Cucu, Telegu holh a hmang mi North Madras hna caah a si. Cun, 1960 ah Bombay cu Gujarat le Maharashtra ti in Gujarati holh hmangmi le Marathi holh a hmangmi tiah aa ṭhen. Cu lawng hlah, 1966 kum ah Punjab le Haryana cu Punjabi holh hmang Sikh miphun le Hindi holh hmangmi Hindu tiah a ṭhen ṭhan. Atu zong hi, holh kongkau in ramkulh ser ṭhan ding ah a buaibai lenmi Telangana le a dangdang an um len rih. Telangana cu Luatnak an hmuh cangkate in a rak cawlcang ve cangmi an si. India ram ramkulh 29nak ding Telangana ramkulh thar cu June 2, 2014 ah hunnak tuah an timh (Atu ahcun, an ser chap cang tinak a si). Hi thawk in hmunhma dang ramkulh bantuk in a cawlcang ve colh cang lai. Andhra Pradesh le Telangana ramkulh pahnih hna nih hin kum 10 chung Hyderabad cu khualipi caah i hrawm in an hmanṭi lai. Cun kum 10 hnu ah Telangana ramkulh khualipi ah chiah a si lante lai. Telangana ramkulh sersiamnak ding phung cu Parliament ah a pompiak dih hnu in ramkulh i ṭhen a duh lo tu, N Kiran Kumar Reddy cu Chief Minister in aa ngol colh ve. Atu ahcun anmahte in an i uk cang. Kum 10 chung cu Khualipi an i hrawm lai.

Cucaah, Holh cu a biapi tukmi a si kan ti khawh. Holh ruang ah buainak a rak chuakmi a tam ngaingai. Cucaah India cozah nih aa ralring ngaite. Hi holh buaibainak ruang ahhin, rampi ṭhencheunak (disintegration) tiang a chuahpi lai ti an phan zungzal mi a si. Cu bantuk a si caah, India ram khua pakhat na kal paoh ah holh aa dangmi pakhat lengmang nawn a um. Cucu, a cozahpi nih amah duhmi holh kha hramhram in nan hman lai tiah nawl a chuah bal lo. Karnataka (Bangalore) na kal ahcun, Kannada holh a si ko. Andhra (Hyderabad) na kal ahcun, Telegu a si ko. Tamil Nadu (Chennai) na kal ahcun, Tamil a si ko i, North India na phanh ceo belte ahkhin, Hindi hman a herh le a si khi na hmuh lai. 

Cu bantuk Holh dangdang sawsawh mi hna hman cu chim lo vawilei cung i ram pakhat in a dirmi ram dangmi holh, Portuguese le French Holh hna an hmanh khi, Goa le Pondicherry hna ahcun Official Language an si. Goa cu India ramkulh lakah a hme bik a si i, milu relnak zong in a tlawm bik palinak an si fawn. Khuaruahhar awk ngaingai a si. Asinain, India a rak uktu kha Mirang (British) lawng an si lo caah a si. Portugal le France nih India ram ah pennak an rak ngeih venak hmun cu nihin tiang a tam u nih anmah holh kha an hman thaibeh ko. Cucu, atulio India cozah nih, hramhram in, nan nih zong Hindi hi zung holh (official language) a si caah, nan hman hrimhrim ve lai tiah nawlngeihnak hmang in a ti hna lo (Hindi cu papek bik a si ko nain).

Hindi Hrimhrim Cawn ding kong ah duhlonak langhter lio

Cucaah Heterogeneous Society (Miphun aa lo lomi asiloah, a dangdang in aa cawhmi) a simi India bantuk ah, Hindi thengtheng, cu thengtheng, kha thengtheng an ti ahcun buainak a um lengmang ko lai. Kan hnu kum hnih lio hrawng (2012/13) zong ah, Delhi University ah Hindi le Inida Holh Biapi [Major Indian Languages (MILs)] pawl kha sianghgnakchia paohpaoh nih hramhram cawn ding in kan tuah lai tiah thawng an hun thanh cu, North-eastern (Mizoram, Nagaland, Assam tbk.) sianghleiruun siangngakchia pawl nih duhlonak faak tatak in an langhter colh. Cucu a ruang tampi a um ko lai. MILs pawl department ah sayate chambau ruang zong ah a si ko lai. Asinain, holh hraamhraam cawn ding cu an doh ko. Cun, Delhi Sianghleiruun lei rian ngei pawl nih hraamhraam in kan ti than lai lo tiah thawng an thanh than colh ve. 

A cunglei i ka langhter hmasami kha hun kirṭhan ta ning law India ram Holh dannak ruang ah buainak phunphun a rak chuak len ko University ah siseh, ramkulh ṭhencheunak tiangtiang in siseh, a chuahter ko. Asinain, tahchunnak pakhat ka lak duhmi cu; India Parliament chung ah Micro-earphone hmang in automatic in holh a leh i zeihmanh buaibainak um hrimhrim lote in an duhmi bia le hla an i ruah kho. Vawlei cung ah a ngan bik zaukphung ram hmanh an a si lehlam. Cuti Parliament chung i anmah le holh cio hmang kho ding in timhtuah piaknak a ummi nih a langhter mi cu, India ram chung i a ummi HOLH phunkip kha a cozah nih ṭhate in a theihpi i a pompinak (recognized) a langhnak kha a si. India ram chung ah Holh kha a biapi chia in pengkulh (state) ramri ser ṭhannak le buaibainak um in a cozahpi thinphang in a um ko nain, Parliament chung ahcun an Holh hmannak nawl cu a pek ṭhiamṭhiam ko hna. Cucu, kan chim cang bak alawk ṭhalomi Zaukphung i a thawnnak cu a si ṭhiamṭhiam. Kan nih Lai (Chin) miphun, kan holh tlawmte a dannak ruang ah buaibai tuk ah kan ruah a si ahcun, kan minung tlawm chapchap ah kan ram ahme i, kan caah ruahchan ding a tlawm hringhran ko hnga. Cucaah, khuafak piin kan ruah a haumi a si. 

Chin State & CNF Flag

Hi ti ka ti tikah, Laimi phun nih tlangholh kan ngeihnak ding ah thazaang ka pe lo tinak pakhat hmanh a si lo. Kan i dannak kha thazaang tu ah hmang ve hna usih ti duhnak tu a si deuh. Kanmah le holh in kan i kawhauh ning a lawh lo ruang zong ah zeihmanh buai hrimhrim hna hlah u sih! Nang Laimi, kei Zomi anih Khumi tiah buai len duh hna hlah usih! Hi hna pawl hi cu, kanmah tualchung holh in kan i kawhnak min cio kha an si ko. India zong  a rampi min an kawh ning a lo naisai ve lo. India cu an International min/mirang min a si. Asinain, Kala holh, Hindi in cun Bharat an ti ko i, Urdu holh in an chim a si ahcun Hindustan an hei ti salam ve ko. Hihi aa khat bakmi an si i India ram an kawh auhnak a si. Japan zong khi Nippon an i ti ko i, Germany zong khi Deutschland an i ti. Cu bantuk in a dangdang zong an um liangluang rih ko. Cucaah, Bharat le Hindustan le India ah an buai lo bantuk in Lai le Zo le Chin ah buai awk a um in ka ruat hrimhrim lo. Chin cu kan international min a si ko i, Lai le Zo, tbk.… cu kan Local, kanmah holh tein kan i kawhnak a si ko. Cucaah buaipi ding pakhat hmanh a um lo. Aa khat dihmi an si ko. Asinain, a cung ah ka langhter cang bantukin, kan vanchiatnak bik cu caan karlak ah kannih Kawlram Bupi ramkomh ah, Kawl pawl nih a luancia mi kum 60 chung ah hraamhraam in an kan tuahto i Kawlholh cu Kawlram Bupi chung an culter dih nawn ko cang! Laimi nih Kawl thluak zong kan i ziak dih hnik nawn cang i a cawn zong kan i cawn pah len cang. Hihi kan ral ngan bik a si. Cucaah kan i then cia ning pengtlang, phun, holh le a cozah nih a then ning ramthen le pengthen leng hin cun, i ṭhen chap ti hlah u sih law kan thanchonak tu a si deuh lai. Culeng ah, mahte khuakhan lairelnak kan ngeih tik zong ah, atu kan sining le peng then ning leng in ṭhen chap ti hin lo in, buaibainak chuak tilo in, kar kan hlan khawh ahcun a tha ko hnga.

Biadonghnak 

Cucaah, biadonghnak ah, pangpar dum aa dawhnak cu; pangpar phunphun hna nih an mah le a rong cio (colorful) in pangpar dum chung ah an hun parnak nih khin, pangpar dum a dawhter ti cu al awk ṭha lomi a si ko. Cucaah, kannih zong kan i dannak tu kha thazaang le thawnnak tu ah hmang ko hna usih! Salai Vantu (tleicia) bia hun char ning law, “Vawlei cung ah miphun pakhat a si komi chung ah holh phun tam bik a ngeimi cu kanmah Chin (Lai/Zo/Cho) miphun hi kan si. Lunglawmh awk ngaingai a si. Pathian thluachuah hrimhrim a si ko. Mah belte buainak ah kan hmanmi belte hi cu Setan rul ruang ah a si lai. Kanmah le kanmah kan sicanning fiangte in kan i thngalh lo ruang zong ah a si ko lai.” Cucaah, India mi hna cu an i dannak nih buaibainak a chuahpimi chung in a tha bik in hman khawh an i zuam. Nihin ah vawlei cung zaukphung ram ngan bik sinak ah an hman khawh bantuk in nang zong kan i lawh deuh lonak kha buaibainak ah hmang ti hlah.

Cun, Laimi/Chinmi kan holh aa fonh khawhnak ding ah le kan zapi nih holh kan hngalh khawhmi holh um khawhnak ding ah thazaang le ruahnak ka lakmi pakhat te hun langhter. Kannih Laimi/Chinmi zong hi kan zapi hman khawhmi HOLH cu kan ngei vete ko lai, kan ngeih hrimhrim zong a herhmi a si. A caan bel a rau deuh lai maw tuan deuh lai dah ti lawng a si ko. Cun, ngeih khawhnak ding ah zei bantuk lam (approach) dah kan hman lai ti hi a biapi fawn. Ralkap cozah bantukin nawlngeihnak kha hmang in, hi holh hi kan zatlang holh siseh, kan zung holh siseh ti awk a ṭha timen lai lo. Zaukphung in i pennak chan a si cang. Asinain, amahte zong in a hung chuak te kho men (100% a si hrimhrim ka tinak cu a si lo). Cucu, Tibetan pawl kong hun zohchih in langhter ka duhmi a si. Milurel 6,000,000 (Six million) a simi Tibetan pawl khi Tibet ram ahcun, Holh phunthum a hmunhma (region) hoih in; Kham, Amdo Le Utsang ti’n Holh aa dangmi an hmang ve. Asinain, Exile (Refugees) in India le vawlei cung hmun dangdang hna ah khua a sami million 2 hna cu kum 60 nawn khua leng an um hnu ah an holh phunthum cu pakhat ah an canter. India ram ah, Tibetan holh cu pakhat lawng a si cang. India ram ka sianginn kaiṭi hawi pakhat nih a rak ka timi cu, Tibet i holh pathum kha fonh in aa cawh dih a ti. Cu nih cun holh pakhat lawng a ngeihter cang ko hna. 

Cucu, kannih zong a si kho lo kan ti kho maw? Kan i pehtlaihnak a ṭhawn chin thluahmah ahcun zapi nih kan thiammi le theih khawhmi holh cu kan ngei zau ko lai. Hi hlan ahcun, hmun dang le ka dang cu chim lo, Hakha le Falam hmanh a riak in kal a rak si. Asinain, atu ahcun, thaithawhei hlan kal hmanh a si ti lo. Cun, a um khomi cu, Paletwa khi Shanghai (Tuluk ram chawleh chawhrawl lei in a ṭhancho biknak) bantuk a si ahcun, Khumi holh maw/Cho holh kan thiam cio haute ko lai. Asiloah, Tedim khi kan Shanghai bantuk a si ahcun, Tedim holh kan thiam hau lai i, Falam si le Falam holh, Hakha si le Hakha holh a si te ko lai. Asiloah, Zei holh khi dah kan hei hman te kun hnga? Hi kong ah nangmah pumpak pakhat cung ah rian a um ve. 

Cc: 

1. Dr. B. L. Fadia, Indian Government & Politics, 2009

2. John Das, Reorganization of Indian States, 2012

3. Salai Vantu, Chin le Zomi le Laimi kong, 

4. Languages of India: www.http://en.wikipedia.org/wiki/Languages_of_India

5. Tibet, Wikipedia, the free encyclopaedia, www.http;//en.wikipedia.org/wiki/Tibet

Salai SH Lian

15042013 (April 2014)
Updated 26 February, 2015