2015 Kawlram Thimnak Ah Nuhrin Covo Tahfung In Zohnak

Photo Credit; Riahbuk

Published in Riahbuk & The Chinland Post (Hakha)

Atulio, Ramkomh Kawlram le Chin miphun Vawlei ah buaipi ngai a simi Thimnak (Election) hi Zauk phung (Democratic System) tahfung in lak sisehlaw pakhat telawng khi a si. Zauk phung tahnak vialte lakah pakhat ceote khi a si tinak. Zauk phung tahnak vialte timi cu zeidah an si. A si e, Thimnak cu zauk phung tahfung ah pakhatnak ah thil a si. Cucu, ram uknak caah a cozah thimnak le thlennak ah a thianghlim le dikfel tein tuahmi Thimnak kha chim duhmi a si. Zauk phung tahnak a pahnihnak, mipi nih ram miphun sinak in zalongte le duhning tein ramkhel le zatlang nunak ah teltum khawhnak an ngeihmi khi a si. Pathumnak, ram miphun vialte nih tlukruang tein ngeihmi Nuhrin Covo kilven le zohkhennak. Palinak ah, phungphai a thawnnak a silo ah phungphai nih pennak (rule of law); A fawinak in ahohmanh phungphai cung ah um loin, ram miphun vialte caah phungphai nih kaptanh ngeilo in a khat tein kilvennak a ngeihnak phung hna an si. A tlangpi in tahfung pali vun langhtermi zauk phung (Democracy) i a muru le a thawtnak tiah timi an si.

A thianghlim le felfaimi zauk phung thimnak tuahnak a ruang cu ram puitling (sovereign country) pakhat sinak langhternak le cu ram puitling sinak ah Mipi (citizen) nih zalong tein an duh thimnak in phungning (legitimate) a simi cozah sernak ding caah a si. Cu thianghlim le felfaimi thimnak ah cun, caanhman tein ram mi pakhat nih zalong tein thimfung thlaknak nawl le thimmi sinak nawl a ngeihnak kha a si i, cucu rammi pumpak pakhat kum 18 a tling cang mi poah nih ngeihmi Nuhrin Covo a si.

Vawleipi Thanchonak Le Chin Miphun Dirhmun

By Salai SH Lian

CSO, Malaysia Kum 10 Tlinnak Magazine caah tialmi capar a si.

Biadomhnak

Vawleipi le thanchonak tiah tlangtar a si ko nain, vawleipi nih a tuahmi thanchonak kongkau chung ah a thukpi in luh si lem loin, vawlei cung ramzakip phu chungtel an sinak United Nations (UN) nih vawlei thanchonak ah a tuah tuanmi kongkau zohchin in Chin Miphun hna dirhmun kha hi capar in a tawinak in ka vun tial. A tling in tial khawh ding a silo caah, cu bantuk thanchonak an tuahnak ah kan nih Chin Miphun tah zeitlukdah a kan phanh, zeitindah kan sining, dirhmun le tincomi vial in karhlan ning a si. A kan thathnem maw? timi pawl a tawinak in ka vun tial. Chin miphun le ram thanchonak caah rinhchanh dih awk a tha maw timi biahalnak in vun thok ko ning law! Nan ka leh dingmi cu a fiang ko. Cu biahalnak ruahchih bu in capar rel ding ah kan sawm. Vawleipi thancho tahnak in cun UNDP 2012 report ning ah Chin miphun 100 ah zatuak 75% tluk cu sifahnak rikhiahmi dirhmun a tang ah an um tiah an thanh. Sifak tiah tahnak ah an hmanmi cu nikhat ah USD $1.25 tluk nihlawh hmuhlo khi a si. Minung pakhat nih cu nikhat ah USD $1.25 hmuh khawh ding cu UN Millennium Development Goals (hi-hnu-in; MGDs) ah rak chiahmi a si. MGDs cu zeidah a si, zeitluk in dah Chin miphun thanchonak lam a phanhpi? Chin miphun kan dirhmun tah zeidah a lawh? A tanglei ah fiang deuh in vun zoh hna u sih;  

Vawleipi Thanchonak Hmuitinh; 

(MDGs Pre-2015 le SDGs Post-2015)

Vawlei cung pumpi nih kum 1990s a dih lai ah, hmailei karhlannak caah tiah Kum 2000 a tlin kum thok in hnatlaknak ngeihmi Thanchonak Hmuitinh- Millennium Development Goals (MDGs) timi vawlei cung ramzakip nih sifah lehpeknak (extreme poverty) doh ding ah biakhiah lungtlinnak rak ngeihmi a si. An i timhmi Sifah lehpeknak cu tangka hmuhmi tlawm tuknak (income poverty) a si caah thanchoter ding le rawlei ding ngeihlonak siloah pawtamnak (hanger) um lo in tuah ding. Cun, zawtnak (disease) a bikin HIV/AIDS zawtnak karhlo ding in khamnak le umnak hmun tha ngeihlonak (lack of adequate shelter), nu le pa tlukruannak kong chimrelnak le fianternak (promoting gender equality), fimcawnnak (education) kong ah vawlei cung hngakchia poah nih tangniamrun tal cawnnak ngeih hrimhrim ding. Culawng hlah, a hmunmi pawngkam kilven zohkhennak (environmental sustainability) a thancho khawhnak hnga tuanti ding in hnatlak lungtlinnak an rak ngeihmi a si. Hi vialte hi 2015 ah tlinter dih ding tiah vawleipi cozah lawng siloin cozah a silomi phu pawl nih September 2000 rak thok ding in timhmi biakhiahnak a si. 

Ramkhel Kong Ah Catialtu Le Careltu Kar Ralrin le Ruah Dingmi; Zei Lam Na Zulh Lai?

Catialtu; Salai SH Lian

Atu lio caan hi Ramkomh Kawlram chung ah ramkhel kongkau catial a linhsat lio caan a si bantukin catialtu pumpak zong nih ralrin a herh lio caan a si. A reltu lila zong nih a rel thiam a herh ngai caan a si fawn! Relmi kha mah rawlrialnak tein rial a herh caan a si. Zeidang cu chim lo, Laica tial karlak koko hmanh ah a hung linsa ngaingai. A bik in Online ko ahhin a zualhma khun; ramleng a ummi deuh nih hman khawhmi a si ko nain daithlanh dih awk cu a tha lo! A ruang cu, atulio Online/Social Media ah ceihphaimi le tialmi pawl nihhin, ram chung ah zeihmanh santlaihnak (impact) a ngei lai lo ti awk a tha hrimhrim lo. Ram chung lei laihlum nih a tial lei in an ti khawh lo hmanh ah, relnak ahhin cun thil le ri ngeihmi nih a hun pek deuh ngaingai cang. Ram thlennak tlawmte a hung umnak nih a thlenpi ngaingaimi cu Technology lei; a bik in [Mobile Industry] hi a tel ve tiah ti khawh a si. Cucaah, mi tam deuh nih, Smart Phone an hmang i, Hakha ahcun, Internet Dawr tuah zong a tlamtling le hlawhtling lo deuh ngaingai cang. Cu nih a langhter mi cu kutput pehtlaihnak nih santlaihnak a hung ngei tinak a si. Cucu, 2010 le 2012 Thimnak nih a chuahpi mi lak ah vun rel awktlak ah ruah khawhmi thanchonak kan ti lai maw, thlennak dah kan ti hnga? Atutan, 2015 Thimnak nih tah zeidah a hung chuahpi lai, a khirh lai maw? hmai aa nawr lai dah timi cuanh chung awk kan hun ngei. Nain, atutan ka vun tial duhmi cu a thimnak nih a chuahpi mi kong ah siloin, cucu thimnak i ramkhel (politics of election) kongkau capar, hmuhning kan tial tik ah zeidah ruah chih a herh timi tuhi kaa timhmi a si.

Cucu, catialtu nih Website le Blog, Journal, tbk. ah careltu an um sawh nakding ah le an kau sawh nakding ahhin ruahnak le hmuhning kha a sining lopi in tial lo ah a tha. Catialtu ti tik ah, a biapi khunmi cu Media, News, tbk., in sutung (institution) bang a ummi nih ralrin ding ah a biapi khun. Pumpak catialtu zong nih ralrin ahcun a tha! Catialtu pakhat si tikah, careltu a tlawm le tam cu ngeih a si. Pumpak catialtu nih cun, ahodah a tanh, a hodah a bomh timi a langhter khawh ko hnga. Cun, Party chungtel, party minung, party nih fial in tialter mi nih cun a tial ko hnga! Asinain, cucu hodah a bawmhmi si timi langhternak caah thil diklomi kha a hman a si ahcun a palhmi a si thiam. Cucaah, cu a palhmi nih careltu a sining loin an pialpi ahcun cucu a poi hringhran! Ruahnak le Hmuhning cu duhning poah in tial khawh a si ko. Nain, a fekfuanmi a ruang le sinak cu a ngeih in a tel chih a hau. Cucaah, atulio Ramkhel kong ah mah duhning poah in tial awk a tha hnga maw? A ruang cu Phunghrampi le a dang phungphai an um. Ramkhel kong le sining kong chim ahcun, Phunghrampi le a pehtlaimi phungphai zong zoh chih a hau. Phunghram zong chih lo le rel lo i, Ramkhel kong le Thimnak kongkau ah hmuhning le ruahning (opinion) tial i timh cu, hrial ah a tha!

Hmuitinh Phanh Hlan Lawmh Cu Teinak Hmuhlonak A Si

Na hmuitinh na phanh taktak hlan ah na lawmh cia ahcun, teitu taktak nih hmuhmi le tincomi lunglawmhnak laksawng a sunglawi taktakmi cu na co lai lo. Na laksawng na tlawlh kho. Minung nih, ni fate in nunnak caah timhmi (goal) ngei le ruahchanmi timhlamhnak ngei tein kar hlan a si. Na timhmi na hmuh khawhnak ding caah a caan ahcun midang he zuam in hmainor a herh caan a um. A caan ah, nangmah le nangmah na zuam a herh caan zong a um. Nunnak cu teinak hmuhnak ding caah zuamnak in karhlannak hmun a si tiah chim khawh a si. Zuamnak tiah tahchunnak lak tik ah, zuamnak bualrawn ah maw, zuamnak hmun ah hei phanh in zuamnak lawng khi a si lo. Na nunnak ah nangmah tein zeidah na zuam cawhmi a si? Zeidah hmuh na duhmi a si timi saduhthah na ngeih bantukin midang zong nih an rak ngei ve. Cucu, na saduhthah hmuitinh phanh khawhnak, ngah khawhnak ding caah zuamnak he karhlan a herh.

Ni fatin pawcawmnak caah tuanrelnak, siangngakchia nih cacawnmi ah thiam khawhnak, ramkhel a tuahmi nih an i timhnak ah teinak, a zawmi nih damnak, zaanglek in lentecelhnak ah a zuammi nih an celh zuamnak ah teihnak hmuhnak tiah zuamnak a phunphun a um. Cucu, zuamnak phun kip vialte a hopoah nih lunglawmh teinak hmuh a duhmi lawngte sinak vawlei ah a nungmi na si. Cucaah, cu zuamnak chung ah teitu, lunglawmhnak laksawng a cohlangtu taktak na si khawhnak ding ahcun na timhmi na hmuitinh (goal) na phanh tiang lungthul lo le thazaang thumlo tein na zuam a herh. Na tha a dih cikcek tiang in na zuam a herh. Na hmuitimh na phanh taktak hlan ah ka tei ko lai, ka hmuh ko lai, ka ngah ko timi ruahnak he thazaang dinhdorh in na lawmh chung siseh, na dinh a si ahcun, na ngah dingmi na hmuitinh lunglawmhnak laksawng ngahlo a fawite. Na timhnak hmun phanh lo a fawite. Na timhnak hmun na phanh ko zong ah lunglawmhnak laksawng cohlangtu silo a fawite.

2015 Thimnak Caah Chin Party Khuakhan An Palh Maw, An Tuah Hram Dah?

Chin Ramkulh Hluttaw le Cozah Innpi|Hmanthlak; Pastor Niang|

Biadomhnak;

A ralaimi November 8, 2015 ah tuah dingmi Ramkomh Kawlram huap rampi thimnak(General Election) nih a hung kan det thluahmah cang. Nain, poipang kan ton ruang ah thimnak kongkau ahohmanh ti ding deng tluk in lung a chuak lo. Keimah pumpak zong ka si. Mi tampi zong nan si cio theu lai dah! Hakha ah zeidah a cang lai? Zei bantuk harnak dah kan ton chap rih lai timi lang kan bawmh cio. Asilo ah, zeibantuk thawngpang thar dah kan theih lai tiah kan hngahhlang cio. Ramkhel party pawl zong an tuah ciami an rian zong tamlakte an baan, kan baan tiah thawngzamhnak ah a chimmi zong an um. Cu lio ah, ruahlopi in, na pa nih phone ka chawn seh timi bia an hun ka cah. Ka pa cu zaanlei sang ahcun ka hei chawnh. Ka pa ka hun chonh cun zaan ihnak in vun i hlau ninglaw cu bang khin; MP a cuh dingmi amah nih na ka vahpi ko lai a ka ti i, na ka chawnhte theu lai tiah bialehnak tuah lo in, ka um lengmang nain, na ka chawn tilo i, ka rak cohlan cang timi a hun ka chim. Cun, na manh ahcun, zeidah kan chim ah a that? Zeidah kan chimlo ah a that? Zeitindah kan biachim ning le holhrel ning a si lai timi kha ca in hun ka tial piak law ka kuate tiah a hun chap. Simaw! nangmah nih a tha na timi poah a tha ko. Khah! a tha bik in ti khawh izuam ko u tiah ka hei leh! Biadang, chungkhar kong kan hun i ruah nain, ka hnak a ka dohmi nih kan biaruah a tluanter thiam lo. Ka phone ka thlak! A hnu, tlawmpal a hung rauh deuh ahkhin, phone cu ka hei chonh than; Ka Pa ca in rak kan tial piak law, rak ka kuate na timi cu ka tuah kho lai lo. Ka ngaithaim ko, tiah ka hei chonh than. A ruang cu; atulio hi zeikhawm si ah, Media ah cacawn pah in ka hun i teltum ruang le kan hngakchiat deuh rih ruang ah, zeihmanh ah i tello a tha bik! Cun, kaptanh le tanhhlei ngeihlo zong hi ka caah a herh bikmi le a tha bikmi a si fawn. Cucaah, ca kan rak tial piak lai lo tiah ka chimh. Lunglawm tein, aw! si ko cuh, kanmah nih a tha rem ti ning le, kan thiam ning in kan chimte ko lai. Nain, atu cu kan harton chong cu sikaw, Innpa chakthlang taktak telawng kan leng rih hna. September in cun khualtlawn kan i thok men lai a hun ka ti. Ka nu nih a hun chuh, i telhlah ka ti ko nain a duh lo tiah a hun chimchih ve :) Mah nih cun, mah tluk a naih tuk ko cangmi kong ah zeihmanh catiallo in ka um ko khi a hun ka fianter i, a hun ka thangh. Nain a tlai tuk cu a si rih lo.