Zaukphung [Democracy]: Atulio Kawlram Bupi Thlennak (Part 2)

Dal 2nak;
Zaukphung Muru (Basic Principles of Democracy)

Liberty Zuk

Luatnak (Liberty): Zaukphung i a biapi bik hrampi a simi cu luatnak siloah zalonnak (Liberty) le pakhat le pakhat itlukruannak (Equality) an si. Mizapi nih Zaukphung uknak ahcun a sang bikmi luatnak le itlukruannak kha nuam le tlingte in an tin co. Great Britain ram ah cun, an rampi ihruainak ah buaibainak pakhat khat an ton sual tikah Ram hruaitu lutlaitu bik (Prime Minister) nih a mah a dotu/ralkah (opposition) a simi hruaitu lutlaitu bik a ton i ruahnak hna a hal. Asinain, Siangpahrang uknak phung (Monarchy), Hramhram uknak phung (Dictatorship) hna ah cun zeibantuk a biapi mi caan hmanh ah Mizapi le dotu/ralkah party a simi cu chimrel khawhnak zalonnak ngeih a si lo.

Tlukruannak (Equality): Zaukphung i a biapitnak bik pakhat a simi cu pakhat le pakhat itlukruannak (Equality) hi a si. Rian a san deuh ruang ah siseh, biaknak ruang ah siseh, hrinsor le phun ruang ah siseh, nu le pa sinak in siseh i dan ruang ah Mizapi cung ah zeihmanh thleidannak a um lo. Culawng siloin, mi zeihmanh ram phungphai (Laws) hmai ah ikhah dih a si i, a hohmanh duhsak deuhmi um a si fawn lo. Zatlang nun ikhahnak a biapit tlukte in pumpak tthanchonak le ramrian tuannak ah pakhat le pakhat ikhahnak silo ah itlukruannak hi a biapi tukmi a si. Pumpak tthanchonak i Mizapi sirumnak le sifahnak ikhahnak a um ttung lo ahcun ramrian le zatlang nun itlukruannak cu pakpalawng an si.

Zaukphung [Democracy]: Atulio Kawlram Bupi Thlennak (Part 1)

Biadomhnak

Zaukphung (Democracy) biafang hi Greek biafang in a rami a si. Demos le Kratos in a rami a si; a hamsa biafang i suallam cu Mizapi (people) tinak a si i, a hnu deuh biafang hi Aanaa- Nawlngaihnak (Power) tinak a si. A fawinak in Zaukphung nih a sawh duhmi/suallam cu Mizapi hna i Nawlngeihmi tinak a si (Power of the People). Cucaah Zaukphung ah cun Mizapi hna nih Direct in a silo ah Aiawhthlah (indirect) in Mizapi nih anmahte in hruainak a cozah uknak phung a si. Mizapi nih anmah hruaitu ding kha lungtlingte in thim i cu thimmi nih cun Mizapi hna duhning khan hruai ding a si. Ramuknak le ramkhel (Politics) kong cawnnak ah cun Zaukphung a suallam cu a phunphun in a um ko lai. Asinain, Greek khua i an rak hmanmi le an thokmi Zaukphung cu Mizapi nih hruaimi a cozah kha a si ko. Asinain, Aristotle, Greek mifimpa nih cun a thatnak zong a um ko lai nain, uknak phung vialte lak ah a tha bik cu a si lo, cun, "Lungput le ruahnak a pialmi a siloah ningcang a silomi" Uknakphung tiah a rak ruah. Zaukphung ah cun cozah hruaitu a silomi hna i an thawnnak cu Mizapi hna sin ah a bung in a um tiah tuanbia cawnnak ah thiamsang a simi Greek mifimpa Herodotus nih cun a ti. Cun, US- Ramhun Abraham Lincoln nih cun " Mizapi hna i a cozah, Mizapi hna in acozah le Mizapi hna caah a cozah" tiah a ti. Cachimtu Seeley nih cun Zaukphung ah cun a mi zeimanh nih tinvo le covo, tuanvo, le iteltum khawhnak, tbk..., an ngeihnak uknakphung a si a ti. A cung lei i kan langhtermi Zaukphung a suallam hna hi kan zoh a si ahcun a zapite in a thami le a biapimi lawngte an si dih men lai lo. An i dannak zong a um liangluang ko men lai! Asinain, a tawinak in kan chim a si ahcun, Zaukphung cu a cozah i a sang bik nawlngeihnak cu Mizapi kut a um i, Mizapi cu Rampi i nawlngainak sang bik an si zia kha faingte in a langhter. Zeiruang ah tiah cun, Rampi hruainak ah Mizapi nih direct asiloah aiawhtu (representative) thlah in i uknakphung a si. Cucaah, Zaukphung cu Mizapi tamdeuh duhnak in hruaimi uknak phung a si kan ti khawh. Mizapi tam deuh duhnak in hruaimi uknak phung a si ko nain Mitlawm u duhnak kha a hlaw hlei lomi uknak phung a si fawn.

Zaukphung Thenning:

Zaukphung cu phun hnih (2) in kan then khawh; 1) Direct le 2) Aiawhthlah (Indirect or Representative) Zaukphung an si.

Direct Democracy:  Direct Zaukphung cu Mizapi nih bupi he a pehtlaimi rian kongkau ah karlakah zeihmanh umlomi direct in an duhnak an langhternak phun cozah a si. Mibu meeting ah Mizapi nih phung an ser. Cubantuk tonnak in Mizapi hna nih anmah i hruainak kongkau ah karlak pehtlaitu asiloah aiawhtu mi zeihmanh umlo tein an ruahnak an langhternak kha a thiangmi a silo ah direct Zaukphung cu a si. A sang bikmi nawlngaihnak kha Mizapi hna nih direct in ahohmanh aiawhtu minung (representative) in i tello in a sang bik ngawlngaihnak an hman khawhnak uknak phung a si tiah Hearnshaw nih a ti. Direct Zaukphung cu kha hlan Greek khua ah an rak thok. Cun, India zong ah Direct Zaukphuhg hi Vajji Sangha, Buddhist chan lio ah hin kan rak hmuh khawh. Atu ah cun Ram le Mizapi hna hmunkhat ah tampi in um a si cang caah Direct Democracy hi hman khawh  a si tilo. Direct Zaukphung cu Mizapi an dihlakte in Ram uknak kongkau khuakhannak ah an i tel khawh dihnak phung a si. Cu bantuk phung cu atu Switzerland ram lawng ah kan hmuh khawh cang. Cuhnacu; Appenzell, Unterwanlden le Glarus an si.

Muslim Thiamhleisang Nih Islamic State (ISIS) Dirpitu Phu Sinah Zuahcawhnak Ca (Open Letter) An Chuah; ISIS cu mi zeibantuk dah an si?

Hmanthlak; ISIS Ralhrang

Ramkip fonh in Muslim thiamhleisang (Scholar) minung 120 leng nih Islamic State (ISIS) dirpitu phu ralhrang le zultu pawl sinah Islam zumhnak a Muru an hngalh tak le taklo kong ah zuamcawhnak cakuat (open letter) an chuah i an cawlcangh ning zoh ah Islam zumhnak a dirpitu siloin Islam zumhnak he a kalhmi an si deuh tiah an duhlonak kong an chim.

Islam zumhnak a hrampi a simi Qu'ran zohchih in chuahmi cahmai 18 cu cawn nithumni (Sept.24) ah khan kan chuah. Hi ca an chuahnak a ruang cu Iraq le Syria cu Islamic State ah kan ser lai tiin a tangmi ralhrang le zultu phu hna nih an minung an thah, hrem le tuahto mi ruang ah a si. Mirangca zong in leh a si cang. Atu bantuk ca kan chuah hi American pawl ca hmanh ah khua ruahhar a si men lai tiah Washington ah thanhnak (release) an tuahnak ah Council of American-Islamic Relations i Executive Director Nihad Awad nih a chim.

"Zuamcawhnak Cakuat (open letter) kan chuahmi cu Arabic ca in a si. Hi ca hi ruahnak a kaumi le thilthar a cohlang khomi hna caah cun a si lo. ISIS tiah a cawlcangmi ralhrang le zultu pawl hna nih Islam zumhnak a hmanlo ning in a kalpi mi hna caah a si. Muslim cheukhat nih cun a fian zong an iharh ngai kho men."

Diriam Loin

India ram Delhi University ka kai, ka dih kum ah hihi Biazai hi ka lung ah a hungchuak i ka phanmi a si. Ka lungthin taktakte in a chuakmi cu a si ko i, nan i fiangcio hnga maw dik? Duhsahte in vun rel cio ding in kan sawm hna;

Diriam Loin

Semnak ramah, Lungduh thiamsang

Cawnnak hmunhma, Lung diriamin

Tonloruang maw, Khuathlang Vairam

Mikhual khuaram, tlanghra dannak

Delhi Bangalore

Nagaland Manipur, Kerala Chennai

Vairam deng cul in, Lungduh thiamsang

 Sui lung thli tum, Tlin ter duh ah,

Fuh cio hna maw

Hmuh theih bal lo, Lai (Chin) khat u nau

Nichuah nitlak, Chaklei thlanglei

Ton caan ser in

Chuahsemnak ram thanchonak ca’h

Lungduh biaphai, ṭitawn hna

Hmanhseh reilo, Tlaihkhawh lo caan

Diriam Loin, Liam ai kun mu.

Salai SH Lian

July 2013

Kan Khua “Dongva” Ka Tlawng!

Dongva Khua; Believer Church Biakinn a si.

Hakha ka phanh in a ni 4nak January 13, cawn nikhatni ah Dongva kan khua lei ah tlawn ding in ka thawh. Ka thawh hnawhchan a ruang cu, Dongva khua mipi he biaruah duh ah le, Dongva khua ka phanh lonak a sau cang caah a si. Hakha in Loklung, Loklung in Sakta, Dinlaupa cu National Highway a si bantukin lam cu a ttha ngaingai ko. Furpi dih chawng, ttheng ngan nih a vun nam ka a si caah zong ah a si men lai. Hakha in kan i thawh a tlai caah Dinlaupa kan phanh cu a hnu/tlai pah. Asinain, Dongva lei ahcun kan lam tthiamtthiam. A luan cia kum 6 hrawng i, Lam lawmnak puai (Lan phunpuai) sunglawi ngai in, tuah ah ka rak i tel venak, cun, lam cawh zong ah ka rak itel venak kha atu ah cun a hlun ngaingai cang. A hlun lawng siloin, lam thlang in siseh, lam chak in siseh, a cim mi tete a tam ngai ko cang. Culawng hlah, a tlang ningpi in a cimhnak hna zong a um. Cun, a luan cia caan i, Jeep Motor zong ttha tein a rak kak kho ko cang mi kan lam kha atu ahcun Motor Cycle hmanh tettawt ngai in a kal kho fangfang a si cang. Lam thlang ah a tla zong an um pah len tawn tiah an ka chimh. Ka lung a tha lo ngai! Cu lam Motor Cycle mongh ding ahcun ral tthat ngai zong a hau i, thiam ngai zong a hau fawn phunkhin a um ko cang. Cun, Bawinu tiva i kan thir hlei zong kha a ttet  hringhran ko cang. A tukha, Jan 13, 2014 (Nikhat zing) Hakha khua um Dongva upa metting ka theih ning ahcun Cozah nih bawmhnak a kan pek ti a si. Bawmhnak zong cu, thir hlei tuahnak za fangfang hrawng cu sidawh a si ko. Asinain, keimah nih cun, a dik kherte in ka hngal ve lo. Saya Bawi Ceu tlunkal pinak in, Engineer pa (Samuel) zong nih tlamtlingte in a zoh dih cang. Asinain, thinphang a si mi cu, cozah nih, tangka kan in bawmhmi hna cu, thil le ri cawknak lawng bak ah nan hman lai tiah an ti. Ok! A ttuan cu kan mah thazaang in a ngah ko ti a si. Asinain, khuaruah har vansang a kan um ter tu cu, a phorh ning cang a si. Zeitindah Dinlaupa khua le thir hlei kar kan phorh lai? Kan lam le kan sul cu ti si ko cang? A zeibantuk Hlei tuahnak hman kan bawm hna sehlaw, a lam remnak kan ngeih lo a si ahcun lungrawk khi a si ko. A tuliote, kan lam le kan sul cu keimah mit hmuh khi a si ko. Nan rak theih dih mi le hngal dihmi kha a si ko fawn khuate lam cu. Atu ah, kan ram cu tlawmpalte ithleng cangkaw, ttheng (JCB) chan a si ve cang. JCB a nih cun chikhatte nam khi a hei si ko hnga mu ka ti.