Zaukphung [Democracy]: Atulio Kawlram Bupi Thlennak (Part 2)

Dal 2nak;
Zaukphung Muru (Basic Principles of Democracy)

Liberty Zuk

Luatnak (Liberty): Zaukphung i a biapi bik hrampi a simi cu luatnak siloah zalonnak (Liberty) le pakhat le pakhat itlukruannak (Equality) an si. Mizapi nih Zaukphung uknak ahcun a sang bikmi luatnak le itlukruannak kha nuam le tlingte in an tin co. Great Britain ram ah cun, an rampi ihruainak ah buaibainak pakhat khat an ton sual tikah Ram hruaitu lutlaitu bik (Prime Minister) nih a mah a dotu/ralkah (opposition) a simi hruaitu lutlaitu bik a ton i ruahnak hna a hal. Asinain, Siangpahrang uknak phung (Monarchy), Hramhram uknak phung (Dictatorship) hna ah cun zeibantuk a biapi mi caan hmanh ah Mizapi le dotu/ralkah party a simi cu chimrel khawhnak zalonnak ngeih a si lo.

Tlukruannak (Equality): Zaukphung i a biapitnak bik pakhat a simi cu pakhat le pakhat itlukruannak (Equality) hi a si. Rian a san deuh ruang ah siseh, biaknak ruang ah siseh, hrinsor le phun ruang ah siseh, nu le pa sinak in siseh i dan ruang ah Mizapi cung ah zeihmanh thleidannak a um lo. Culawng siloin, mi zeihmanh ram phungphai (Laws) hmai ah ikhah dih a si i, a hohmanh duhsak deuhmi um a si fawn lo. Zatlang nun ikhahnak a biapit tlukte in pumpak tthanchonak le ramrian tuannak ah pakhat le pakhat ikhahnak silo ah itlukruannak hi a biapi tukmi a si. Pumpak tthanchonak i Mizapi sirumnak le sifahnak ikhahnak a um ttung lo ahcun ramrian le zatlang nun itlukruannak cu pakpalawng an si.

Unau sinak/Aphu umnak (Fraternity): Zaukphung uknak cu daite in ihruainak hmunhma lawng ah a tam bik tlam a tling. Culawng siloin a buaibaimi pawngkam ahcun ping a su. Curuang ah vawlei cung i Zaukphung uknak in a hruaimi hna nih vawlei pumpi chung ah deihnak caah heh tiah an izuam.

Mizapi Nawlngeihnak Asangbik: Zaukphung uknak ah cun a sang bik le a donghnak bik nawlngeihnak cu Mizapi kut cung ah a um i a cozah nih cu nawlngeihnak (Aanaa) cu Mizapi sinin a lak. Hi bantuk ruang ah hin kum 4, kum 5 voikhat in Zaukphung in aa hruaimi hna ram ah cun i thimnak a um hi a si. Cu thimnak ah cun Mizapi nih an duhmi kha zalongte in thim khawhnak nawl an ngei i, an duh lomi hruaitu kha zalongte in thlaknak nawl an ngei. Cu thimnak cu a thianghlimmi thimnak a si.

Ahrampi le Biapi a simi Minung Covo: Zaukphung uknak phung in ihruainak ahhin a hrampi le biapi (muru) a simi cu Minung Covo kha ram Mizapi nih tlukruangte in an ngeih. Cu bantuk Covo a umlonak ahcun pumpak tthanchonak caah thil har tuk a si. Vawlei cung ram tampi ah cun an phunghrampi nih cu bantuk a biapi le a hrampi a simi Minung Covo (Fundamental rights) kha a pek. Tahchunnak ah, USA, Japan, India, France le Italy hna ah cun an phunghrampi nih tthate in Covo cu thate in a kilven.

Zalongmi Biaceihnak (Independence of Judiciary): A tthawngmi le zalongte in biaceihnak nawl a ngei khomi biaceih zung (Judicial) le cu nih cun Mizapi hna covo (fundamental rights) kilven khawh kha a rian a si. Zaalongmi Beiceihnak cu a fawinak in, tanhhlei a ngeilomi a sinak kha a langhter duhmi a si. India ram ah cun Supreme Court le High Court nih an ram pumpi phunghrampi (constitution) le ram minung Covo (fundamental rights) kha a kilven.

Mizapi Bawmtu Cozah (Welfare State):  Zaukphung uknak cu Mizapi hna i an herhmi caah cozah nih a herhmi bawmhnak  pek kha a si. Cu bantuk bawmhchanhnak ah cun a hohmanh zoh hlei le pek hlei um lote in a ukmi cozah a si. Thleidannak a um lomi uknak phung a si. Welfare State hi kum zabu hleikua (19^th century) hrawng ah aa thok mi a si cang nain 2008 kum vawilei cung i chawhleh-chawhrawlnak lei a tlak hnu in biatakte in a tthangchomi a si.

Zaukphung Muru le Kawlram Bupi Zaukphung Thlennak

Kan nih Kawlram Bupi ah tah zalongmi le Mizapi nawlngeihnak in ram pumpi thimnak cu tuah a si taktak maw? Kan theih dihmi a si ko! A fiangte in kan chim khawhmi cu a luanciami Kum 2010 Rampumpi Thimnak kha cu zakhat ah zakhat zalongmi le a thiamhlimmi thimnak a rak si lo. Ralkap Cozah nih anmah duhmi hruaitu an chuah khawhnak hnga ding caah anmah duhningte in rak tuahmi thimnak a si. A sikun ah, Kum 2010 thimnak hnu lawng in Zaukphung uknak kan hmang tiah ruah sisehlaw, a ralaimi caah Kum 2015 ah Zalongmi le Thianghlimmi Thimnak cu a si kho kun lai maw? Thimnak tah tuah a si taktak lai maw? Thimnak tuahnak kong bel ahcun Rampumpi Thimnak Lutlai nih kan tuah ko lai tiah atu thla (october) chung ah a chim. Kum 2015 Thianhlim le Zolongmi Thimnak kong ah vun zoh kun usih, Kawlram Bupi chung ah NLD le 88 Siangngakchia Phu nih 2008 Phunghrampi remhnak ding caah heh tiah lunglaknak an tuah ko bu ah zeihmanh biaphi a chuak lo. Lung a nuam lem lomi cu “Suu Kyi President a si khawhnak a khamtu pohmah 59(F) hi a ningte in chiah siseh”, tiah Phunghram Zohthantu Komiti nih an ripawt ah an thil chihmi bia kha a si i milung zong a hrinter. Hi thil nih a fiantermi cu USDP hruaitu ngan hna chungah "Suu Kyi President a si ding a kham duh bakmi an um” ti cu a lang bak cang. 2008 Phunghrampi Hi Remhkhawh A si Maw timi ah ka langhter cang bantukin, thil a pawi ngaimi cu: USDP MP pakhat te nih thimfung a pek duh lo ahcun “59(F) Pohmah” hi remh khawh a si lai lo, ding khi a si. Zeicatiah thimfung a herhmi Hluttaw 75% civilian MP a tlin ti lai lo caah. USDP lawng siloin NUP le NLD in a chuakmi NDF MP pawl an bia le hla ngaih zong nih lai a rel ve fawn. A duhlo lei in a thla ding zong an um len kho men. Cun, MP dihlak 75% (USDP le NUP telin) nih an va thohkhan dih hnuah Ralkap MP thimfung pakhat tal kan herh rih hoi. Hihi a poi mi a si! A cunglei in fialnak a umlo an ti ahcun zeihmanh tuah khawh a si hoi lai lo. Hi vialte a dih hnu ah Rampumpi Lunglaknak “Referendum” a va hau rih. 2008 Phunghrampi remh ding le Pi Suu a dawnkhantu pohmah remh ding hi cu thil fawi cu a si hrim lo. 2015 Rampumpi Thimnak tuah tikah Suu Kyi kum 70 a tling lai. 2020 Thimnak ah cun kum 75 a si cang lai. Cucaah a zoh a chia le chia lo kha ruat tuk lem loin "President si ka duh" tiah dengteo tein a chim lengmang ko; a khamtu pohmah remh kong kha pawpi nam in a nampi hna. A fawinak in kan chim ahcun, hi vialte dawnkhantu hi atulio Ralkap-Mizapi doklo cozah nih hin thlen a duh ahcun phut tiah ti khawh khi a si ko i anmah kut cung ahkhin a hngatmi cu a si ko. Cucu, anmah ah a hngat komi thlennak an tuah duh hramhram lo a si ahcun Pi Suu Kyi nih fakpi in a dirpi vemi thlennak le remhnak a si tik ah a ralaimi kum 2015 Thimnak hi a thianghlimmi le zolongmi a silo tiah duhlo in a um khawh sual men i hnuzul zong 2010 bantuk in an um phum kho. Cucu Kawlram caah thiltha a si tuk lem lo i ttih a nungmi cu Mizapi nih zalonnak tlawmpalte kan tehmi kha hmang in 1988 le 2007 bantuk tisa tlokin kan tlawh sual ahcun "State Emergency" timi min putin "Ralkap kutah uknak kan pek ?han cang", tiah an thanh khawh pengmi hi a si. Cucaah, kum 2015 Thimnak hlan ah phunghrampi remhnak le remhlonak nih lai tampi a rel bantuk in, thimnak va um hmanhsehlaw Mizapi nih anmah duhmi hruaitu thimnak nawl zalongte le thianghlimte in an ngeihnak kha a Zaukphung ihruainak ah biapimi a si.

Cun, Biaceihnak kong ah a luanciaminak in cun thlennak tete a um nain zalong taktak mi cu a si rih lo. Kawlram ah President nih Hluttaw (Parliament) hnatlaknak in Supreme Court (Biaceih Zung Sangbik) minung zat leng ah Supreme Court Chief Judges pawl a thim.  Hluttaw nih alnak (reject) nawl le, pawm khawhnak nawl a ngeih. Hnatlak hnu ah President nih fawite in a phuah kho ti lo. Hluttaw pawmpi in phuah kho a si nain Hluttaw MP cheuthum cheuhnih hlatlakpi a hau. Cun, kan cozah hi Mizapi bawmchantu (welfare state) he cun a hlat ngaingai rih fawn. A tuah ding a simi a tuah khawh rihlomi a tam luangluang rih! Nordic ram Sweden, Norway le Denmark bantukin Mizapi a bawmchantu si khawhnak lam cu a hla ko rih. A bik in zawfah zohkhenhnak le nitin pawcawmnak koko hmanh hi Mizapi caah tlukruangte le thate a ti kho lo.

------------------ Dal 3nk Peh than ding--------------------

Salai SH Lian