Wednesday, July 2, 2014

Kaladan Tlunkalnak Project Kong Ah India Dirhmun A Felfai Lo

Kaladan Project an tuah cuahmah lio: Photo_Kaladan Movement
Kawlram Bupi khualipi hlun Yangon hrambumh India pehtlainak zung (Embassy) bawi nih mipi nih duhlonak an langhter lengmang ko bu in duhsah ngai in an tuahmi cuahmahmi Chin le Rakhine Ramkulh le Northeast India pehtlainak tuahmi Tlanglam le Tilam kong ah lungtlin hngalhpinak kong a chim han.

Asinain, Kawlram Bupi cozah lei in 2012 ah tuah ding in hnatlaknak a um ko cang mi pawngkam thil rawhral hlathlainak (environmental impact assessments) kong ah zeihmanh a biakam ning in a tuah lo tiah a phuan.


Kaladan Multi-Model Transit Transport Project nih a timh bikmi cu Tilam lawng si lo in Tlanglam zong a si chih. A bik in, India ram ah Tlanglam in pehtlaihnak a har biknak ramkulh (Northeast State) 7 caah a si. Bengal rilipi in Chin le Rakhine Ramkulh hna ah tilam in a lut lai i cun Mizoram lei ah Tlanglam in luhter dingmi lam hnih komh project nganpi pakhat  a si.

Kan i ruahchannak bik le timh bikmi cu India le Kawlram kar ah a dangte in a ummi hna Chin le Rakhine ramkulh le Northeast India pehtlaihnak a hatnak ding caah a si tiah India Embassy Yangon ah airawltu bawi Sailas Thangal nih a chim.

Monday, June 23, 2014

Philh Awk Thalo Chin Paralttha Salai Tin Maung Oo

Biadomhnak 
Photo Credit; CSU, Delhi

A ralaimi June 26 cu kan miphun lak ah pa ralṭha Salai Ṭin Maung Oo nih ram dawtnak ruang ah a nunnak a pek ni a si. Salai Ṭin Maung Oo cu General Ne Win chan ah siangngakchia hruaitu hna lak ah ralṭha bik a rak si. Kawlram Bupi cozah le Kawl miphun nih an kan nenh ruang ah kan Chin miphun chung in pasal ṭha kan i ngeihmi hna i kan miphun le kan ram ca ah an nunnak an liampi hmanh hngallo ding le philh ding in an i zuam i kan mah lila zong nih kum caan a hung sau cun kan thei ti hna lo. Hihi kan miphunpi tuanbia tlau ai timh nak hram a si. 

Chin cu miphun pei kan si cu, miphun dang kuttang kan um ruang ah kan tuanbia le kan nunphung cu a tlau hlei awk a si hrim lo. Khoika kan um zong ah, zei bantuk dirhmun kan phanh zong ah kan nunphung, kan tuanbia cu kan sunhsak i kan kilven hrimhrim awk a si. Cucaah, hi bantuk in Seihno pa ralṭha Salai Ṭin Maung Oo nih a luanciami 1976 kum ah ram le miphun ca ah a nunnak a peknak Philhlonak Ni tuah hi hrelhlo in kan pehzulh peng awk a si. India ram Delhi khua ahcun Chin Students’ Union hruainak in kum fate Salai Ṭin Maung Oo Philhlonak Ni tuah peng a si. Caah kan nih ramchung a ummi Siangnakchia Bu hna nih amah upatpeknak le philhlonak ni cu kan tuah ding a si timi forfianak le upatpeknak caah hi capar in ka langhter ṭhan.

Atuanbia Tawi le Cawlcanghnak

Chin pa ralṭha Salai Ṭin Maung Oo cu Asho Chin miphun Pu Mya Din le Pi Hnin Myaing hna i an fapa a si. Chuak khat unau rual pa 8 lak ah fapa upa bik a si. 1951 kum ah Ṭaung Ngu khuapi ah a rak chuak. Salai Ṭin Maung Oo cu a hngahchiat lio in nu le pa nih zohthlami a rak si lawng si lo in a nau le ca zong ah bochantlak fapa fel a rak si. A thluak a ṭha, a ruahnak a kauh hlei ah, zaanglek, zungmawi thiam leng ah ramkhel lei zong ah a tha a tho pengmi a si. Nu le pa a unau a daw i miphun le ram dawtnak a ngeimi a si. Khrihfa chungkhar an si i biaknak lei zong ah thazaang a pe taktakmi an si. Carel a huam i a rel bikmi cu ramkhel kong a si.

Salai Ṭin Maung Oo cu 1969 kum a voi 5nk South East Asia Peninsula zaanglek celh zuamnak ah Kawlram Bupi ai-awh in a rak i tel. Kum 1972 ah Tanghra a awng i Yangon Sianghleiruun ah Zoology major in kum khatnak a kai lio ah ramkhelnak ah a lung luh i a cawlcanghnak  ruang ah 5 December 1972 ah ralkap nih Innsein thonginn ah an rak hren. Thonginn chung a um lio ah Chin ramkhel thongtla Dr. Za Hlei Thang (1990 Ex-MP le CNF Supreme Council Member) he an i tong i “Keimah zong Chin ka si ve” tiah Dr. Za Hlei Thang sin ah cun amahte in theihternak aa tuah. Kum khat hnu, thonginn in a chuah ni January 3, 1974 hi Constitution of Burma Socialist Programme Party an thanh ni a si. Thong a chuah hnu in a rak kaimi Zoology cu a kum thumnak in a peh ṭhan.

Kum 1974 ah Chin Literature and Culture Committee (CLCC), Yangon ah chungṭuan ṭuan ding in thim a rak si. Cu lio chan ah a hawikom pawl hna cu atulio CNF supreme council president ṭhing ah Dr. Za Hlei Thang le Pu Lian Uk, cun Salai Kip Kho Lian tepawl an si. Tuchun ni tiang ah Chinmi nih kan uar ngai i kan miphun min keng ah kan hmanmi ‘’Salai’’ le “Mai” cu Chin paralṭha Salai Ṭin Maung Oo nih CLCC chungṭuan a rak ṭuan lio ah an rak chuahpi i biatakte an cawlcanghpi mi a si. 6 July 1974, The Socialist Constitution’s Article 9 nih thla 6 hnu ah buainak a chuahpimi Alohtama Tapaih (General Workers’ Strike) ah Salai Ṭin Maung Oo, a hawipa Ko Aung Htoo le a sianginn kaiṭi hawi dang cheukhat he Sianghleiruun Chumtual (University Campus) ah a rak ummi sianghleikai pawl le Innsein lampi pawng ah a ummi Hnipuan ṭhitnak (Garment) sehzung, Changreu sernak (Biscuit) sehzung, Oah Gyin Sehzung tbk…, le cozah sehzung vialte ah rianṭuan pawl cu an ṭhithruai hna i SC Article 9 doh in rianṭuantu (labour) dihlak nih covo (right) an rak hmuh khawhnak ding ah lamzawh in Ne Win cozah sin ah ralṭha ngai in duhlonak an langhter.
CSU nih STMO
philhlonak ah tuahmi bookmark

Chin pa ralṭha Salai Ṭin Maung Oo cu, 5 December 1974, U Thant ruakvuinak kong ah duhlonak an rak langhter lio zong ah ralṭha bik in a rak cawlcang ngammi siangngakchia hruaitu (Student Leader) a rak si. Cu buainak ruang ah Ne Win ralkap nih tlaih ding in an kawl caah ramtang ah can tlawmpal a rak i thuh hnu March 1975 ah Thailand ramri ah ram buainak ruang ah a zammi ramdawtu cheukhat sin ah a thlithup in a va lut i ramchung ah siangngakchia cawlcanghnak ah thazaang an chuahkhawh nak ding ah lemsoinak a va tuah. Cu hnu ah sianghngakchia cawlcanghnak ṭhawnter deuh ding in a ram chung ah a kir ṭhan i, June 6, 1975 ah a a cangmi a voi hnihnak riantuantu hna duhnak langhterna Alohtama Tapaih (Second General Workers’ Strike) ah ralṭha ngai in a telpi ṭhan hna. Cu lio ah kawl ralkap nih tlaih ding min cazin an chuahmi “Wanted Lists” ah Salai Ṭin Maung Oo cu ai tel ve caah July 1975 Thailand ramri ah a voihnih nak a zam ṭhan.

Thailand ramri a um lio ah ram buainak ruang ah a zammi sianghngakchia hna he Ramtang Siangngakchia Bu (The Underground Student Union) an dirh i Salai Ṭin Maung Oo cu Haotu (President) ah an thim. The Underground Student Union nih a rak i tinh bikmi cu ralkap cozah doh kha a si. Salai Ṭin Maung Oo le a hawile cheukhat hna cu ram chung ah tlaih ding in kawlmi (Wanted) an si an i hngalh ko bu in nunnak pek ngamh in ramchung um siangngakchia pawl sin ah ralkap uknak dohṭi ding in November 1975 ah an kir ṭhan.

Kum 1976, Salai Ṭin Maung Oo cu Thakhin Kodaw Hmaing Centenary tuahnak ca ah timhtuahnak an ngeih cuahmah lio March 22 (Hmaing Centenary nikhat a duhni) ah Pu Ne Win ralkap nih a donghnak bik an rak tlaih hi a si. Thla 3 chung thong an thlak hnu ah June 26, 1976 zinglei suimilam 4:00am ah hri in an thlai i an thah. “Hritlai Thihdaan” hi siangnakchia cung ah cu hlan ah a um ballomi zong a si lawng si lo Kawlram Bupi Phunghrampi zong ah ai tel bak lomi si. Salai Ṭin Maung Oo cu kum 25 a si lio ah a ram ca ah nunnak a liam hi a si.

A thih lai ah ralkap sin ah a chim tami bia cu “Nan mah ralkap kedanh tang ah hin zeitik hmanh ah ka khup ka bil lai lo”, “Ka mipum cu nan thah khawh lai, sihmanhsehlaw ka miphun le ka ram ca ah ka lungput le ka ruahnak cu zei tik hmanh ah nan that kho lai lo” timi bia hi  a si.

Biadonghnak


A donghnak ah careltu pumpak sin ah zuamcawh (challenge) kan duhmi hna cu nang le kei tah miphun le ram ca ah zeitindah kan ṭuan ve lai? Nangmahte in na ruahnak cu na hngalh bik ko khah! Zeitindah ka ṭuan lai ti cu nangmah le nangmah kha vun i hal ko. Salai Ṭin Maung Oo bantukin kan dihlak in hrithlai in nunnak pek awk a ṭha thengmen lai lo i nunnak kan pe kho men lai lo. Cun, nunnak thap le pek in ramtang meithal tlaimi bantuk in kan tlai dih kho men lai lo. Cucaah a fiangmi cu kan ṭuan ningcangtu a dang cio lai. Cucu a dangmi cu zeitindah kan ṭuan lai? A donghnak ah biadcah le forhfialnak bantukin ka duhmi cu, kan tuahṭuanmi vialte ah dikfelte in kan tuahṭuan hi a si kolo maw? A cozah rianṭuanmi hna nih cozah rianṭuanak ah zumhawk tlak le dikfelnak in ṭuan, a cozah silomi bu in ram le miphun caah rianṭuan mi vialte nih dawtnak le zawnruahnak taktak in ṭuannak, cun, cacawngmi siangngakchia hna nih cawnmi ah thiam duhnak lungthin he i zuam hi ram le miphun caah kan tuahṭuan khawhmi cu a si kolo maw timi biahalnak in ka donghter?+++

Ref: www.angelfire.com, www.abfsu.net, CSU (Delhi) Statement (Compile by June), Salai Ṭin Maung Oo farnu Mai Po Po he pumpak cakuatnak le Chunkhar nih an ṭialmi capar chung in lakmi a si.

Salai SH Lian
17062014

Thursday, June 12, 2014

Hringtu Pa Le Ni (Father’s Day)

Biadomhnak: Father's Day Tuanbia
Nihin kan conglawmhmi, sunhlawihmi le lawmhmi Hringtu Pa le Ni (Father’s Day) hi kum 100 fai lawng a kal rihmi a si. Father’s Day cu hringtu pa le upat peknak ni, pa sinak, pa le nih chungkhar ah siseh, mibu ah biapi in rianṭuannak cung ah upat peknak ni a si. Vawlei cung ram tampi nih June 15 a silo ah June thla zarh thumnak, zarhpi ni (zarh thumnak he aa naih bik zarhpi) ah Father’s Day cu an sunlawih cio ko nain ram cheu khat ahcun June zarh thumnak si lo in ni dang ah a hmangmi zong an um ve ṭhiam. Anna Jarvis nih Hringtu Nu le upat peknak Ni (Mother’s Day) tuah khawhnak a rak hmuh hnu in Pa le upat peknak ni zong a um ding a si tiin, US ah Hringtu Pa Ni cu kum zabu 20 ah rak thawk hi a si.

Ka Pa (Father)
Hringtu Pa le Ni cu Arkansas khua a chuakmi Sonora Smart Dodd nih Spokane, Washington i YMCA ah 1910 ah a rak thawk. A voi khatnak conglawmhnak an rak tuahnak cu June 19, 1910 ah Spokane YMCA ah a si. Cu bantuk Hringtu Pa le Ni tuahnak lungthin a ngeih hramthoknak cu Jarvis nih Hringtu Nu le upat peknak ni, 1909 kum ah thawngha a theihnak thawng in a si. Dodd cu a pa William Jackson nih a unau ngakchia 6 he a rak zohkhenh hna. Sonora Smart Dodd nih a Pastor kha Pa le zong nih Nu le bantukin upat peknak ngeih a herh ve ko. Cucaah Hringtu Pa le Ni zong tuah ve awk a si tiah a chim i a pa ralkap a chuahni, June 5 ah tuah ding in a rak chim. Asinain, Pastor pa tlamtlin lo ruang ah an rak tuah kho lo i June thla a zarh thumnak ah an rak tuah. 

A hramthok ah cun hlawntlinnak a rak hmu lo. Mi tampi nih an rak i fiang lo. Dodd sianginn a rak kai chung ah hin Father’s Day a um khawhnak ding ah biatakte in a rak cawlcang kho lo. Kum 1920 ah cawlcanghnak a rak ngol nawn nain 1930 kum Spokane ah sianginn kainak in a kir han hnu ah biatakte in cawlcangnak a rak thawk han. US cozah sin ah hngalpinak an hal cu 1913 ah a si i, kum 1916 ah President Woodrow Wilson nih Father’s Day conglawmhnak an tuahnak Spokane ah a telpi hna i biarocah chimnak zong a ngeih i phungning in a cohlan ko nain US congress nih an rak duh lo. Cun 1924, President Calvin Coolidge zong nih hringtu pa le chungkhar fale hna an i dawtnak le pehtlaihnak a feh chinnak hnga Father’s Day hi tuah ah a ha ko tiah a rak dirpi ve. Caan saupi a rauh hnu ah President Lyndon Johnson nih Father’s Day cu June thla zarhthumnak hi siseh tiah 1966 ah min a rak thut i a rak thanh. President Richard Nixon nih 1972 kum in zungzal hman siseh tiah a rak dirpi ve. Cucaah Sonora Smart Dodd cu a pekchanhnak le aa zuamnak ruangah World’s Fair in Spokane ah 1974 upatnak an rak pek i, 1978 kum, amah kum 96 a si ah a thi.

Mitcaw Ka Hawipa Zong Facebook A Hmang

Sianginn ah ka umlo a tam ngai. Nai hrawng inn lei ka tlun le khual ka tlawn a um pah. Sianginn ka hawi le he zong kan i tonlonak a sau pah hnu ah kan sianginn cu damte in ka hei phan han. Khual ka tlawn karlak ah ka hawipa (ka umttimi- roommate) sin ah Inn-tang i Mitcaw ka hawipa nih cauk cehnak (Stapler) a rak hlan. Inn-tang Mitcaw ka hawipa cu kut awlnak khan ah kan i tong i ka aw a ka theih bak in na cauk cehnak (Stapler) keimah sin ah a um tiah a run ka chimh. Ka herhnak a um rihlo caah lak lo in ka um. Sianginn zarhkhat hrawng ka kai hnu ah ca ka tuahmi tete a tam pah i Inn-tang Mitcaw ka hawipa sin ah cun cauk cehnak hei lak ding ah cun ka kal.

Zaanriah ei dih kan khim hnu tlawmpal ahkhin Inn-tang Mitcaw ka hawipa sin ah cun Cauk cehnak (Stapler) lak ding ah ka hei um. A inn-ka cu fek hup in a rak i hrenh. Ramnihal, Ramnihal tiah voihnih hrawng ka hei kawh hnu ahkhin inn-ka cu a rak ka on. A umnak khaan chung ka luh cu a computer a rak i ong. MTNL- Wireless Internet Connection in Online ah facebook le Gmail he a rak i tuai len ko. Zei a tuah ngaingai cu ka hngal lo. Khah! ALian, hu rih. Zaangfahnak tein facebook ah mi na khum piak lai (Friend Request tuahpiak). Aw! Ngah ko ka ti. Ka vun zoh piak i ka tuah lai ka ti cu a ngah lo. Ziah zeidah cang ka ti, a connection cu ka hei check cu a rak i peh lo.  Connection ka peh. Facebook account cu luh ding ka hei on piak password ial a hauh caah keyboard ka pek. Cun, password cu a ial. Facebook a luh dih cun, hmanthlak a cuangmi cu ka hei zoh cu a mah a si lo. A hodah a si tiah ka hal cu ka Nungak a si a ka ti. Hmmm! Na ka tei hih tiah ka lungthlite in keimah le keimah ka ti. Friend request cu ka tuah piak dih. Cun, a nungak nu profile zong ka hei remh piak pah. A profile cu zeitindah a si tiah cun, a min ah Anchal Singh, Student, MA in Hindi Final Year (Delhi University) ti a si ko. A chuah thla an ial cia mi an palh ruang ah remh ding in ka hei zoh cu a si. A chuah kum ka zoh i, 1990 chuak a si. Kum 22 lawng a si rih tinak a si. Keimah ka kum ka vun ituak, Um…! Na ka tei hiamhiam ve ka ti han hoi.  Hmmm…! Mitcaw le Mitcaw zong an ni duh ko. Cun, facebook zong an hmang. Ka khuaruah a har ngaingai han. Ka hawipa cu a nungak nu friend request tuahnak ding le a chuah thla palhmi remh piak ding ah a sau ngai rak buai cang dawh a si. Computer a hman ning hi i ziak a um lo ngai. A screen khi a dang. A holh kho mi software an chiah ruang ah a si lai dah. Khua a hmu lo mi nih an hman mi computer a hmu bal mi nih cun nan theih lai ka zumh.

Saturday, May 31, 2014

Chinmi Holh Buainak Le Min Buainak Nih A Kan Donh Ding A Si Maw?

(India Holh Buainak le Sining He Zohinak)

Biadomhnak: A hmasa bik ah, India ram Holh (Language) kong kan hun ceih cangka in thil theihhngalh ding a tam ngaingai. Cun, kanmah Chin miphun hna i kan buainak a simi zong kha a hleng (indirect) in a langhter chih fawn. Kan hngalhfiannak bik ding ah, India Phunghrampi nih zei tindah a ti hun zoh ta hna usih; Article 343 India Phunghrampi ah holh kong hi fiangte in a chim. Article 350A ah cun, miphun hme le mi tlawm u pawl nih, tlamtlingte in anmah le an holh cio, tlukrualte in ca an cawn khawhnak ding kilven kha Central cozah pi i a rian a si a ti. 

Article 351 nih: India ram phunghrampi ning in cozah zung holh (Official Language) pakhat a simi Hindi a thancho khawhnak le a karh chinchin khawhnak cu Central cozah rian a biapi bik (Special responsibility) a si a ti ve thiamthiam. Asinain, ca kongkau le cawnnak kongkau ahcun, ramkulh nih nawl a ngeih dihmi a si ko tiah Article 246 nih a ti fawn. A chim duhnak cu anmah le an ramkulh (Mizoram, Manipur, Nagaland, Karnataka, Andhra Pradesh, tbk.) cio nih sianginn cacawn dingmi kha anmah nih an ramkulh he aa tlak ningte in sernak nawl an ngeih. Cucu zaukphung (democracy) i a thawtnak pakhat cu a si. Asinain, kan nih cu, kan Kawlram Bupi ah, kum can saupi mah le holh cawnnak nawl an kan pe lo. Cucu, an kan peklo sawhsawh lawng siloin sianginn hrimhrim ah cawnnak nawl a um lo.

A si kun ah, India nih a cung lei phunghrampi a tlaih hnu ah Holh kong buaibainak an tong maw? HOLH kong ah zeibantuk buaibaknak dah an ton timi hun zoh ta hna usih. Holh kongkau ah buaibainak an tong ṭhiam ko. Asinain, cubantuk cu zeitindah a ṭhatnak bik in an khan timi le a remnak bik in an rel timi kha a tawinak tein Laimi (Chin) nih zeitindah kan i cawn khawh ve lai timi pehtlai in ka hun langhter lai. 

Luatnak hmuh hnu, India ram chung i ramkulh a karh cukmaknak a ruang bik cu HOLH Dannak (LANGUAGE DIVISION) ruang ah a si. British (Mirang) kut in kum 1947, luatnak an hmuh hnu in a zual chinchin. Kum 1952 ah thihlohnak faakpi tiang phan in buainak le mah le mah i lungtlinhlonak caan saupi a um hnu ah, Andhra Pradesh cu ser chap a si. Cucu, Telegu holh a hmang mi North Madras hna caah a si. Cun, 1960 ah Bombay cu Gujarat le Maharashtra ti in Gujarati holh hmangmi le Marathi holh a hmangmi tiah aa hen. Cu lawng hlah, 1966 kum ah Punjab le Haryana cu Punjabi holh hmang Sikh miphun le Hindi holh hmangmi Hindu tiah a hen han. Atu zong hi, holh kongkau in ramkulh ser han ding ah a buaibai lenmi Telangana le a dangdang an um len rih. Telangana cu Luatnak an hmuh cangkate in a rak cawlcang ve cangmi an si. India ram ramkulh 29nak ding Telangana ramkulh thar cu June 2, 2014 ah hunnak tuah an timh (Atu ahcun, an ser chap cang tinak a si). Hi thawk in hmunhma dang ramkulh bantuk in a cawlcang ve colh cang lai. Andhra Pradesh le Telangana ramkulh pahnih hna nih hin kum 10 chung Hyderabad cu khualipi caah i hrawm in an hmani lai. Cun kum 10 hnu ah Telangana ramkulh khualipi ah chiah a si lante lai. Telangana ramkulh sersiamnak ding phung cu Parliament ah a pompiak dih hnu in ramkulh i hen a duh lo tu, N Kiran Kumar Reddy cu Chief Minister in aa ngol colh ve. Atu ahcun anmahte in an i uk cang. Kum 10 chung cu Khualipi an i hrawm lai.

Cucaah, Holh cu a biapi tukmi a si kan ti khawh. Holh ruang ah buainak a rak chuakmi a tam ngaingai. Cucaah India cozah nih aa ralring ngaite. Hi holh buaibainak ruang ahhin, rampi hencheunak (disintegration) tiang a chuahpi lai ti an phan zungzal mi a si. Cu bantuk a si caah, India ram khua pakhat na kal paoh ah holh aa dangmi pakhat lengmang nawn a um. Cucu, a cozahpi nih amah duhmi holh kha hramhram in nan hman lai tiah nawl a chuah bal lo. Karnataka (Bangalore) na kal ahcun, Kannada holh a si ko. Andhra (Hyderabad) na kal ahcun, Telegu a si ko. Tamil Nadu (Chennai) na kal ahcun, Tamil a si ko i, North India na phanh ceo belte ahkhin, Hindi hman a herh le a si khi na hmuh lai. 

Cu bantuk Holh dangdang sawsawh mi hna hman cu chim lo vawilei cung i ram pakhat in a dirmi ram dangmi holh, Portuguese le French Holh hna an hmanh khi, Goa le Pondicherry hna ahcun Official Language an si. Goa cu India ramkulh lakah a hme bik a si i, milu relnak zong in a tlawm bik palinak an si fawn. Khuaruahhar awk ngaingai a si. Asinain, India a rak uktu kha Mirang (British) lawng an si lo caah a si. Portugal le France nih India ram ah pennak an rak ngeih venak hmun cu nihin tiang a tam u nih anmah holh kha an hman thaibeh ko. Cucu, atulio India cozah nih, hramhram in, nan nih zong Hindi hi zung holh (official language) a si caah, nan hman hrimhrim ve lai tiah nawlngeihnak hmang in a ti hna lo (Hindi cu papek bik a si ko nain).

Hindi Hrimhrim Cawn ding kong ah duhlonak langhter lio
Cucaah Heterogeneous Society (Miphun aa lo lomi asiloah, a dangdang in aa cawhmi) a simi India bantuk ah, Hindi thengtheng, cu thengtheng, kha thengtheng an ti ahcun buainak a um lengmang ko lai. Kan hnu kum hnih lio hrawng (2012/13) zong ah, Delhi University ah Hindi le Inida Holh Biapi [Major Indian Languages (MILs)] pawl kha sianghgnakchia paohpaoh nih hramhram cawn ding in kan tuah lai tiah thawng an hun thanh cu, North-eastern (Mizoram, Nagaland, Assam tbk.) sianghleiruun siangngakchia pawl nih duhlonak faak tatak in an langhter colh. Cucu a ruang tampi a um ko lai. MILs pawl department ah sayate chambau ruang zong ah a si ko lai. Asinain, holh hraamhraam cawn ding cu an doh ko. Cun, Delhi Sianghleiruun lei rian ngei pawl nih hraamhraam in kan ti than lai lo tiah thawng an thanh than colh ve. 

A cunglei i ka langhter hmasami kha hun kirhan ta ning law India ram Holh dannak ruang ah buainak phunphun a rak chuak len ko University ah siseh, ramkulh hencheunak tiangtiang in siseh, a chuahter ko. Asinain, tahchunnak pakhat ka lak duhmi cu; India Parliament chung ah Micro-earphone hmang in automatic in holh a leh i zeihmanh buaibainak um hrimhrim lote in an duhmi bia le hla an i ruah kho. Vawlei cung ah a ngan bik zaukphung ram hmanh an a si lehlam. Cuti Parliament chung i anmah le holh cio hmang kho ding in timhtuah piaknak a ummi nih a langhter mi cu, India ram chung i a ummi HOLH phunkip kha a cozah nih hate in a theihpi i a pompinak (recognized) a langhnak kha a si. India ram chung ah Holh kha a biapi chia in pengkulh (state) ramri ser hannak le buaibainak um in a cozahpi thinphang in a um ko nain, Parliament chung ahcun an Holh hmannak nawl cu a pek hiamhiam ko hna. Cucu, kan chim cang bak alawk halomi Zaukphung i a thawnnak cu a si hiamhiam. Kan nih Lai (Chin) miphun, kan holh tlawmte a dannak ruang ah buaibai tuk ah kan ruah a si ahcun, kan minung tlawm chapchap ah kan ram ahme i, kan caah ruahchan ding a tlawm hringhran ko hnga. Cucaah, khuafak piin kan ruah a haumi a si. 

Chin State & CNF Flag
Hi ti ka ti tikah, Laimi phun nih tlangholh kan ngeihnak ding ah thazaang ka pe lo tinak pakhat hmanh a si lo. Kan i dannak kha thazaang tu ah hmang ve hna usih ti duhnak tu a si deuh. Kanmah le holh in kan i kawhauh ning a lawh lo ruang zong ah zeihmanh buai hrimhrim hna hlah u sih! Nang Laimi, kei Zomi anih Khumi tiah buai len duh hna hlah usih! Hi hna pawl hi cu, kanmah tualchung holh in kan i kawhnak min cio kha an si ko. India zong  a rampi min an kawh ning a lo naisai ve lo. India cu an International min/mirang min a si. Asinain, Kala holh, Hindi in cun Bharat an ti ko i, Urdu holh in an chim a si ahcun Hindustan an hei ti salam ve ko. Hihi aa khat bakmi an si i India ram an kawh auhnak a si. Japan zong khi Nippon an i ti ko i, Germany zong khi Deutschland an i ti. Cu bantuk in a dangdang zong an um liangluang rih ko. Cucaah, Bharat le Hindustan le India ah an buai lo bantuk in Lai le Zo le Chin ah buai awk a um in ka ruat hrimhrim lo. Chin cu kan international min a si ko i, Lai le Zo, tbk.… cu kan Local, kanmah holh tein kan i kawhnak a si ko. Cucaah buaipi ding pakhat hmanh a um lo. Aa khat dihmi an si ko. Asinain, a cung ah ka langhter cang bantukin, kan vanchiatnak bik cu caan karlak ah kannih Kawlram Bupi ramkomh ah, Kawl pawl nih a luancia mi kum 60 chung ah hraamhraam in an kan tuahto i Kawlholh cu Kawlram Bupi chung an culter dih nawn ko cang! Laimi nih Kawl thluak zong kan i ziak dih hnik nawn cang i a cawn zong kan i cawn pah len cang. Hihi kan ral ngan bik a si. Cucaah kan i then cia ning pengtlang, phun, holh le a cozah nih a then ning ramthen le pengthen leng hin cun, i hen chap ti hlah u sih law kan thanchonak tu a si deuh lai. Culeng ah, mahte khuakhan lairelnak kan ngeih tik zong ah, atu kan sining le peng then ning leng in hen chap ti hin lo in, buaibainak chuak tilo in, kar kan hlan khawh ahcun a tha ko hnga.

Biadonghnak 

Cucaah, biadonghnak ah, pangpar dum aa dawhnak cu; pangpar phunphun hna nih an mah le a rong cio (colorful) in pangpar dum chung ah an hun parnak nih khin, pangpar dum a dawhter ti cu al awk ha lomi a si ko. Cucaah, kannih zong kan i dannak tu kha thazaang le thawnnak tu ah hmang ko hna usih! Salai Vantu (tleicia) bia hun char ning law, “Vawlei cung ah miphun pakhat a si komi chung ah holh phun tam bik a ngeimi cu kanmah Chin (Lai/Zo/Cho) miphun hi kan si. Lunglawmh awk ngaingai a si. Pathian thluachuah hrimhrim a si ko. Mah belte buainak ah kan hmanmi belte hi cu Setan rul ruang ah a si lai. Kanmah le kanmah kan sicanning fiangte in kan i thngalh lo ruang zong ah a si ko lai.” Cucaah, India mi hna cu an i dannak nih buaibainak a chuahpimi chung in a tha bik in hman khawh an i zuam. Nihin ah vawlei cung zaukphung ram ngan bik sinak ah an hman khawh bantuk in nang zong kan i lawh deuh lonak kha buaibainak ah hmang ti hlah.

Cun, Laimi/Chinmi kan holh aa fonh khawhnak ding ah le kan zapi nih holh kan hngalh khawhmi holh um khawhnak ding ah thazaang le ruahnak ka lakmi pakhat te hun langhter. Kannih Laimi/Chinmi zong hi kan zapi hman khawhmi HOLH cu kan ngei vete ko lai, kan ngeih hrimhrim zong a herhmi a si. A caan bel a rau deuh lai maw tuan deuh lai dah ti lawng a si ko. Cun, ngeih khawhnak ding ah zei bantuk lam (approach) dah kan hman lai ti hi a biapi fawn. Ralkap cozah bantukin nawlngeihnak kha hmang in, hi holh hi kan zatlang holh siseh, kan zung holh siseh ti awk a ṭha timen lai lo. Zaukphung in i pennak chan a si cang. Asinain, amahte zong in a hung chuak te kho men (100% a si hrimhrim ka tinak cu a si lo). Cucu, Tibetan pawl kong hun zohchih in langhter ka duhmi a si. Milurel 6,000,000 (Six million) a simi Tibetan pawl khi Tibet ram ahcun, Holh phunthum a hmunhma (region) hoih in; Kham, Amdo Le Utsang ti’n Holh aa dangmi an hmang ve. Asinain, Exile (Refugees) in India le vawlei cung hmun dangdang hna ah khua a sami million 2 hna cu kum 60 nawn khua leng an um hnu ah an holh phunthum cu pakhat ah an canter. India ram ah, Tibetan holh cu pakhat lawng a si cang. India ram ka sianginn kaii hawi pakhat nih a rak ka timi cu, Tibet i holh pathum kha fonh in aa cawh dih a ti. Cu nih cun holh pakhat lawng a ngeihter cang ko hna. 

Cucu, kannih zong a si kho lo kan ti kho maw? Kan i pehtlaihnak a hawn chin thluahmah ahcun zapi nih kan thiammi le theih khawhmi holh cu kan ngei zau ko lai. Hi hlan ahcun, hmun dang le ka dang cu chim lo, Hakha le Falam hmanh a riak in kal a rak si. Asinain, atu ahcun, thaithawhei hlan kal hmanh a si ti lo. Cun, a um khomi cu, Paletwa khi Shanghai (Tuluk ram chawleh chawhrawl lei in a hancho biknak) bantuk a si ahcun, Khumi holh maw/Cho holh kan thiam cio haute ko lai. Asiloah, Tedim khi kan Shanghai bantuk a si ahcun, Tedim holh kan thiam hau lai i, Falam si le Falam holh, Hakha si le Hakha holh a si te ko lai. Asiloah, Zei holh khi dah kan hei hman te kun hnga? Hi kong ah nangmah pumpak pakhat cung ah rian a um ve. 


Cc: 
1. Dr. B. L. Fadia, Indian Government & Politics, 2009
2. John Das, Reorganization of Indian States, 2012
3. Salai Vantu, Chin le Zomi le Laimi kong, 
5. Tibet, Wikipedia, the free encyclopaedia, www.http;//en.wikipedia.org/wiki/Tibet

Salai SH Lian
15042013 (April 2014)
Updated 26 February, 2015