Tuesday, March 24, 2015

Ka Siaherh Ngaimi

Ka siaherh ngaimi (Cambodia nih a hun ka theihter ṭhan);
Ziah? Laiholh le Laica cu Chinholh le Chinca ti cu a hau theng?

Laiholh/Laica kan ti awk a si ko. Laiholh in kan chim chinchin ahcun, kan ti awk chinchin a si hnga! Holh dang in an chim hmanh ah hman khawh ṭhiamṭhiam a si ko rih fawh!

Naite, Cambodia ka kal ah ka chuah sual!
Cambodia mi tampi he bia kan i ruah, culak ah bia kan i ruahnak pakhat ah Cambodia Holh (Cambodia Language) in bla...bla tiah ka ti i, bia kan i ruahmi pa nih ka holh remh lo tein Khmer Holh (Khmer Language) in ... bla...bla.... tiah a ka leh i khua a ka ruahter colh! Hihi ka ruah lengmangmi a si.

Ziah, Cambodia cu International ah Cambodia tiah theih a si ko mi, an holh cu Cambodia Holh (Cambodia Language) tiah an thlen ve ko lo? Laimi tampi nih kan holh Laiholh kha Chinholh tiah thlen a duhmi um a si bantukin khan mu! Thlen zong a si cang rua (mitampi lungthin ah) Laiholh le Laica kha Chinholh le Chinca tiah thlen timhtuah le thlen a si caah mu (CACC nih an thlen rua ka ti? Zeidik an hei ruah hnga?)

Cucu a haumi a si theng maw? Cambodia ram chung ah Khmer, Chinese, Vietnam, etc... tiah an um. India ah cun Cambodia nak hmanh in an i cawh deuh ving!

Cambodia Holh le Cambodia Ca or India Holh le India Ca an ti ve hlei lo. Cambodia ahcun Khmer Holh le Khmer Ca tbk. in le India ahcun, Hindi Holh le Hindi Ca, Urdu Holh le Urdu Ca, Telegu Holh le Telegu Ca tbk. in a phunphun in a um ṭhiamṭhiam ko!

Cucaah, kan holh le kan ca cu Chinholh le Chinca ti cu thlen a hau thengtheng maw?



+++++++++++++++++
Facebook Comments:
  • Welcome Lian Sang Hnin Lian aw si apic kha duk ka van.hmuhi ka comment colh ve mi si cung kha cu tu cuka vun rel dih i ruah phu te si kei mah le keimah zong bia ka van i hal colh ve good
  • J Lian Cinkhua Laiholh chinholh ti cu ka uar lo taktak mi si ve.

  • Salai B. Chan Laiholh, Laica (Hakha) hi Chinholh, Chinca tiah an thlen duhnak, tinhmi kau a um men lai. A tha ngai ko. Asinain, Chinholh, Chinca tiah thlennak nih holh ai dang ciomi Chinmi lak ah, lungnuamh lonak a chuahpi ahcun, a tha lo. Cun Chinholh, Chinca tiah a taktak in pompiak khawh a si maw si lo ti zong a biapi rih. Laiholh, Laica ti hi kan unau Falam zong nih an hman. Cucaah Laiholh le Laica ti hi Hakha ta lawng a si lo, Falam ta zong a si ve. Ruah ding a tampi, sensitive issue a si.
  • Sang Hnin Lian Na hun comment cio i a tha ngai! Ka timhmi cu "khuaruahter" kha a si... "to make you think critically and more deeply" tck., ka rak tial mi leng khin adang tampi an um rih! Minthlen a hmangmi ram le miphun kong zong ruah cio a hau!
  • Sang Hnin Lian Salai Thihlum Catialmi cu a reltu nih duhningte in rel i lehnak (interpret) tuah khawh a si ko! Nain, FB minthlen kong meimei ahhin cun ka buai lo ti ka theihpiak law ka duh ko. Ram le Miphun min thlennak kong le Fb minthlennak kong cu aa pehtlaihnak ka hngal hrim lo. Voihnih deuh zong nolh in ca hi rel ah tha men lai! Siloah, keimah maw catial ka thiam hringhran lo i, a fian lo bia dah a si! Thuk deuh le fak deuh in khuaruah cio tu kan hau ko!
  • Misual Pa Chin hi ka bia ah um tuk lo lai deuh ka hman ko Chin phunpi ni an ti ca an tial mi cu CND an hman fawn ka fiang lo Chin tiah kan ttial mi hi kawl ca ma si mirang ma si lai ca dik
  • Bawi Mang Ahau lo ka ti ve mi asi

  • Thang Thang kei cu lai holh lai ca ti te hi huham a ngei deuh ruah ka ti. chin ca chin holh ti mi cu ka lungthin hrim ah a phan kho lo.
  • HL Tea Thuk deuh le kau deuh in ruah setmat lo cun Comment sawhsawh ding dawh in a lang lo hih. Alian mah hi ruahphu te bak si.
  • Nancy Parthachin Mah cu khua a ka ruah ter ngai ve ??

  • Oyama Mang Chin ca/holh tiah kan ti lan khawh ahcun cu nak tha cu zei? Kan ti lan khawhnak ding ahcun ti phot cu a hau fom cuh. Tih tuk ding zong cu a si hme maw?
  • Lai Pasal Ruah ngai awk a si, Chin ma a biapideuh Lai asi loah Chin ca ma Lai ca dah. Kau ngai in ruah khawh ahcun ca tam deuh a tial mi le fimthiamnak phungphung konghe pehtlai in a fim sang deuh mi poah ca hmandawh kan c ko rua hih.... Mahkong ah hin cun a chim tu chim loin tuahsernak in kan ti ahcun that dawh c
  • Ngun Tha Iang Nuam la hi ulian kan hoihoi

  • Sang Hnin Lian Ruah awk: Urdu holh khi, India i, cozah nih Major Indian languages (A biapimi India Holh) lak ah a chiahmi pakhat a si. Cucu, Pakistan Ram i, Official Holh a si fawn. 

    Cucu, a holh min cu an thleng ruam lo! An holh cu an holh a si ko. An Ram min cu, I
    ndia le Pakistan an si ko i, An holh cu, Urdu a si ko! 
    Kan ram min zong, Kanmah holh in kan holh ahcun kanmah auhnak tein auh khawh thiam a si ko fawn! Tck. India kha, Urdu holh cun, Hindustan ti a si. Hindi holh cun Bharat ti a si. Mirang holh (International) in India ti a si. 

    Cun, hmunhma le khua min ah, Bangkok hi, mirang holh a si. Thaiholh cun, Khrung Thep an ti ko.
    Germany khi anmah tein cun, German tinak zawn ah Deutsche an i ti. Germany ram khi, Deutschland an ti. Vawlei cung ram ah cu bantuk a tam tuk!

    Hlathlai le Ruah chap cio ding ah ka hun chap!
    Salai B. Chan Lai Pasal Nancy Oyama Mang Bawi Mang HL Tea Welcome Lian J Lian Cinkhua
  • Sang Bawi Na chimmi hi a dikmi a si. A simi cu a sining tein kan cohlan awk a si. Nawnnok le sawksam len ding a si lo. Holh le Ca cu promote le preserve ding a si. Lai Ca le Holh kha Chin Ca/Holh tiah thlen ruangah a sining aa thleng hlei lai lo.
    14 hrs · Unlike · 4
  • NB Lian Burmanization cu kan huat ngai. Nain kan "Hakhaism" thi cu a ngan ngaingai fawn. Pengtlang dang nih huat lo awk zong kan ttha pah tawn loh.
    10 hrs · Unlike · 3

Friday, March 20, 2015

NCCT le UPWC A Voi 7nak Kahngol Remdaih Biaruah: Thein Sein Cozah Hruainak In Rampi Kahdaihnak Tuah Kho Sualhlah Sehlaw?

(Ramchung Ral A Dai Kho Hrim Lo, Kokang Kong A Dang In Ceihding Ah Kaphnih Hnatlaknak)
A voi 7nak NCCT le UPWC biaruahnak (Photo;RKC)

Kawlram Bupi remdaihnak caah a ṭuanrel cuahmahmi phu hnih UPWC le NCCT a voi 7nak tonpumh biaruahnak cu thlapa thla 6 tluk deng a rauh hnu March 17, 2015 ah MPC ah an hun thok khawh ṭhan. Atu bantukin caan saupi an i dinhnak a ruang cu a tampi a um ko lai nain, Nov. 19, 2014 KIA Training center ah Kawl Ralkap nih hramhram in an kahnak hna nih fak khun in kaphnih thinlung ah zumhlonak a hung um caah an i dinhnak hi a si. Cun, tlangcung hriamtlai phu dangdang le Kawl ralkap karlak kahnak tete a hung um lengmang ruang zong ah a si. Ram chung kahngolnak le remdaihnak bia an i ruah cuahmah ko nain, ram chung ah kahdaihnak a um kho hrimhrim lo.

Kawlram Bupi remdaihnak caah a ṭuanrel cuahmahmi phu hnih UPWC le NCCT nih, atutan biaruahnak ah, Kokang kahnak le dodalnak kong cu a dang in ceihding ah kaphnih hnatlaknak an ngei. Atutan a voi 7nak tonnak an ngei hlan nihnih chung KIO hruaitu le a cozah upa President le Ralkap Lutlai tel in tonbiaruahnak an ngei hma sa. Tonbiaruahnak ah President nih KIO nanmah le kanmah hi rampi buainak ah ṭuanvo ngeitu bik veve kan si caah kanmah nih remdaihnak caah hmai kan nor a hau tiah a ti hna. 

UPWC & NCCT biaruah: A voi 7nak (Nihnihnak)-Photo;RKC
Atutan tonpumhnak ah, National Ceasefire Coordination Team (NCCT) chungtel a simi Colonel Khun Okker nih, a biapibik in Union Peace-Making Work Committee (UPWC) he kan ceihmi cu ram pumpi kahdaih hnatlaknak cahran a si bantukin Kokang kahnak le dodalnak kong cu a dang in ceihding ah kaphnih hnatlaknak an ngei tiah Xinhua nih biahalnak an tuahnak ah a chim.

NCCT nih chimrel le aupi lengmang bikmi Ramkhel Buainak cu Ramkhel in kan tawlrel ding a si timi le cozah hramhram in nawlngeihnak hmang in zeihmanh a tuah ding a si lo tikha an hun chimrel i halnolh ṭhan.

A voi 7nak NCCT le UPWC tonbiaruahnak ah Kokong le Kachin ramkulh buainak kong le ikahnak zorternak kong cu a nikhatnak ah hun ceih phutphat a si ko nain, zei ngaingai biaphi chuak lak in le fiangphut in an ceih khawhmi a um lo.

Atu tiang Kokang hriamtlai le Cozah ralkap karlak ah buaibainak le kahnak a um rih ko caah thil ṭha lo ngaingai a si. Cucaah, Cozah remdaihnak phu UPWC nih tlangcung hriamtlai a simi Kokang hriamtlai Myanmar National Democratic Alliance Army (MNDAA) cu remdaih biaruahnak ngei ding in Col. Khun Okker nih a forhfial hna.

Kaphnih in ralkap kong le ralkap nih zulh dingmi phungphai (military code of conduct) hi ṭha tein chuaklak in ceih khawh sisehlaw, i kahnak cu a zor deuh hrimhrim ko lai. Kahnak a um tilo zong a si kho tiah NCCT chungtel Daw Zaw Mya Yaza Lin nih a chim.

Atutan a voi 7nak tonbiaruahnak ah UN Secretary General sin ah Kawlram kong special ruahnak petu (the UN Special Advisor to the Secretary General on Myanmar) Mr. Vijay Nanmbiar le Tuluk cozah aiawhtu Mr. Wang Yingfan zong nih ngaithlaitu le biangaitu in an telpi hna.

Cun, Kawlram Bupi chung i tlangcung hriamtlai phu ceukhat NCCT chungtel a silomi zong nih a voi 7nak biaruahnak ah ngiathlaitu le biangaitu in an telpi hna. A telmi hna cu, nichuah Shan Ramkulh in National Democratic Alliance Army-Eastern Shan State (NDAA-ESS), Shan Ramkulh dirh ṭhannak phu le Ralkap, Restoration Council of Shan State/Shan State Army (RCSS/SSA), Sianngakchia hriamtlai phu  All Burma Students Democratic Force (ABSDF) le Naga hriamtlai chung in National Socialist Council of Nagaland (NSCN-K) hna an si.

Asinain, Kawlram Bupi cozah nih mithmai ṭha a pek lengmang mi Wa hriamtlai phu The United Wa State Army (UWSA) cu NCCT chungtel a silo bantukin atutan biaruahnak zong ah a tel lo. Wa hi atutan tonbiaruahnak ah sawm an si ko nain, an i tel kho lo. Zeiruang ahdah atutan Wa an i tel khawhlonak a ruang a si timi kan thei kho rih lo tiah UPWC Vice-Chairman MP Thein Zaw nih a voi 7nak tonbiaruah nikhatnak Myanmar Peace Center an ngeih lio ah a chim. Wa (UWSA) an i tel duhlonak kong he pehtlai in mi cheukhat nih a luancia mi kum 26 ah biaruahnak ṭha tuk in an rak ngei cang ruang le a cozah nih mithmai ṭha a pek ruang a si lai. Cun, atutan kahdaihnak nakin a chuak dingmi a phi nakin a ṭha deuhmi le a nuam deuhmi dirhmun an ngeih cang caah zong ah a si kho tiah an zumh.

UWSA le NDAA ruang ahhin ram pumpi huap kahdaih hnatlaknak ngei khawhnak ding hi fak ngai in lam a phih tiah cozah lei UPWC le tlangcungmi aiawh NCCT nih an zumh.

Hi hna pahnih hi harnak petu bik cu an si. A ruang bik cu, NDAA nih Kawlram Bupi remdaihnak hmuh hnu Federal Ramkomh in a thar hun sersiam ṭhan tik ah, atu a hmun um ciami Ramkulh ningte in ser ṭhan an duh caah a si. Kap khat lei ah, Wa State cu Kawlram Bupi cozah nih mithmai ṭha a pek hna i, anmah Wa nawlngeihnak hmunte ah duhdim nun an ngeih ve caah a si.

Cu bantuk rampi huap remdaihnak Yangon ah NCCT le UPWC nih an i ceih cuahmah ko lio ahcun, tlangcungmi hmunhma le ramri cheukhat ah kahnak pehzulh in a um thluahmah ko. RFA nih cun, atutan kahnak he pehtlai in March 19 ni ah Kawl Ralkap le Kokang Hraimtlai Phu in minung 100 leng an thi cang. A tam deuh cu Kawl Ralkap chung in an si tiah Kawl Cozah nawlngeitu lei nih an chimmi chirhchan in a thanh.

Culawng siloin Irrawaddy nih Ministry of Information chirhchan in, Kawl ralkap le Kokang kahnak a thar in a hung um ruang ah minung 16 an thi i, 28 nih hliamhma an tuar tiah March 19 ṭhiamṭhiam ah a ṭhan fawn.

Atu bantukin Cozah le Tlangcungmi remdaih biaruahnak nih harnak tampi chung in cozah  nih an rak ei khawhlomi le dolh khawh lomi biafang tampi chung in thil thar tete cu a hung chuahpi lengmang. Cu hna chung in, kan hnu lei a voi 6 chung biaruahnak an ngeihnak ah a cozah lei nih Federal timi biafang an hun pom khawhmi hmuh khawh a si. Cun, atutan a voi 7nak biaruahnak in hmuh khawh ṭhanmi cu a cozah lei nih Dohthlennak (Revolution) timi biafang an hun pompi khawh ṭhan hna. Cucu, tlangcungmi hna nih dohthlennak tuahmi hngatchat in timi biafang telmi cahran pawl kha a cozah nih an hun pompi mi cu an si tiah Dr. Salai Lian Hmung nih thawngfianhnak ah a chim.

Asinain, atulio Thein Sein cozah tang ahhin remdaihnak le rampi huap kahdaihnak minthut cu tuah khawh  a silai maw timi biahalnak cu a leh ding harmi phun in a hung um cang. Hi kong he pehtlai in Cozah lei remdaihnak hruaitu U Aung Min nih cun, kan sikhawh chung in remdaihnak hmuh khawh ding ah i zuam le a hnu a rak kai dingmi cozah thar caah tluangtlamte in tuahpiak khawh kha kan itimh mi cu a si a ti. Atu cozah hruainak tang ah rampi huap kahdaihnak minthut tuah khawh cu an duhbikmi asinain, rampi thimnak thlapa thla10 hmanh a duhti lomi caan a hung phanh tik ahcun ruahchanhnak a hung tlawm saumau ko cang. Atu cozah hruainak in rampi kahdaihnak minthut tuah khawh a silo sual ahcun ruah awk a hung tam ko. Atu kum dongh lei ah rampi thimnak cu hei ngei kho usihlaw cozah thar kaimi nih atu lio cozah bantukin rampi kahdaihnak le remdaihnak hi a hmaithlak ti lai maw? An hnu zul lai maw? Zeitindah hma a lak te hnga timi cu ruah awk tete an hung cang.

Ref: Xinhua, Elevenmyanmar, Irrawaddy, Rfa, Monnews, DVB

Salai SH Lian
20032015

Sunday, March 8, 2015

China Rampi Thencheunak Lamthluan A Zawh: Chinese Communist Party Dirhmun A Tha Lo

Tuluk ram kong hi keimah pumpak in hlathlai ka huam ngaimi le theih ka duh ngaimi a si. A ruang cu Tuluk Rampi hi zeiruang ah dah Communist Party nih hitluk in an uknak caan saupi in an thleih khawh ning a si hnga timi hi ka khuaruah a har. Zeitik ahdah, Tuluk Rampi hi, USSR bantukin a ṭhencheu vete lai timi hi ka bawmh ngaingaimi a si. A ruang cu, Communist Uknak Phung hi vawilei cung ah hlawhtling lomi uknak ah ruah a si. Vawilei cung ah Communist Uknak a hmangmi hi ram tlawmte lawng an si cang. Kutdong khiah in rel khawh an si. Cucu China, North Korea, Laos, Vietnam le Cuba tbk. lawng an si cang. Cucaah, atu ka hun ialmi capar hi Tuluk a ṭhencheunak ding lei kap in ialmi a si tik ah ka lung a hun ka lak ngai. Cucaah, siaherhnak he a tawinak taktak in Wall Street Journal (WSJ) ah ialmi kha a dangdang ka rak theih ciami he fonhtonh in ka hun leh chinmi a si. 
National People's Congress Tonpumhnak
Tuluk ram nawlngeihnak kum caan saupi a tlaitu Communist Party Uknak a donghnak lamthluan a zul thluahmah. Zangfahnak ngeilo ngai in mi Uktu President Xi Jinping nawlgeihnak nih ṭhencheunak lam a phanhpi khawh men.

Kum fatin tuah tawnmi National People's Congress tonpumhnak cu Beijing khua ah cawn nili (March 5) ah an tuah thok. Tuluk ram ningpi in Communist Party nih thim chommi mitlawm u chung in siseh, tlangcungmi chung in siseh cawhhrup in voidang bang aiawhtu minung 3,000 tonnak ah an hung chuah ṭhan. A hopoah nih Tuluk ram ah Ramkhel ah zalongte in telnak nawl a um ko timi langhternak caah zarh khat chung tonnak ngei ding ah an thok cang.

A cheukhat nih atutan tonpumhnak cu voidangnak in a ṭha deuhmi le ṭhangcho deuh ngaingai ah an ruah. Asinain, a chungril murute ah herhbaunak le tlamtlinlonak tampi a rak ummi a langhtertu a si ve fawn. Tuluk ramkhel zoh tik ahhin, ṭhate in zeihmanh theihhngal khawh taktak a si bal lo. Khenkhamtu le khuhpenhtu a um zungzal. Cu a si caah, a ngaingai ahcun, atu bantuk tonpumhnak nih a timhmi cu Chinese Communist Party (CCP) a ṭhawn chin khawhnak hi biapi ah an chiahmi a si deuh tawn.

Tuluk Ramkhel kong zohtik ah a ṭhencheunak le a rawhralnak tete an um liangluang ko. Nain anmah CCP chung lila minung dah tilo cu a lenglei nih cun ahohmanh nih theihkhawh an si lo. Tuluk Uktu President Xi Jinping nih cun ram chung eihmuarnak le ruahnak a khatlomi hrawhhral le dodalnak in Communist party ka ṭhawnter chinchin lai tiah a ruah. Nain a timhtuahnak tlamtlin dawh a si lo. President Mikhail Gorbachev nih Soviet Ram (USSR) a ṭhencheuter bantukin Tuluk ram ṭhencheutertu President silo ding in Xi Jinping a zuamnak hi hlawhtlinlo dawhdang a hung sipahmi a lo. Amah pakhat duhnak lawng in aa zuamnak nih ṭhanchonak le ṭhatnak leitu panh lo in, ṭhencheunak leikaptu ah lam a neihter chin.

Nain, Rampi pakhat i ṭhencheu timi cu chim chung a har ngaingaimi a si. USSR a rak i ṭhencheu hlan ahkhan ahohmanh nih an rak ruat chung kho lo. A bik in, CIA hmanh nih an rak tuaktaan kho bak lo. Nain, USSR ramkomhpi cu 1991 ah vawilei cung ram thar 15 ah a hung i ṭhen ko.

Atu ah Tuluk ram kong ngiathlaitu mithiamsang tampi zong nih Communist Party chung ah siseh, cun rampi hruai ningcang ah ruahning tlukin hlawhtlinlo caah an donghnak lei a hung phanmi cu an lawhter cio. Zeitik ah a silai timi bel cu ahohmanh nih an chim kho lo. Communist hruainak hi a dong ding sihmanhsehlaw fawile baite in le daite in cun uknak cu an kaltak bal lai lo. A sikhawhnak chung in caan sauter an izuam lai i buaibainak in an tuaitam rih lai. Cun, a faingmi cu President Xi Jinping nih fawite cun uknak a thlah hrimhrim lai lo i ralkap nawlngeihnak (coup) hna a hungchuahter ko lai. A ruang cu President Xi Jinping hi mifawi a si lo. Ruahnak le lungput a hak in ṭhawng taktak mipa a si.

Cu bantuk ṭhencheunak a chuak kho men tiah ruahdamh a sinak bik pakhat cu Tuluk Mirum le Sipuazi lei thiamsang tampi nih ramdang ah tlik ding ah timhcia a simi an tam cang tiah Shanghai i Hurun Research Institute hlatlainak nih  langhter. Hi hathainak an tuahnak ah mirumlian 64% tluk nih Tuluk ram chuaktak ding ah timhcia an sinak kha an hmuh khawh. Mirum le sipuazi thiamsang cheukhat cu a chuak pahmi zong an um cang. Cun, Mirum fanau hna ramdang sianginn kai an kal tuknak zong nih Tuluk ram fimcawnnak a derthawm ning a langhter tiah an zumh. Communist Party chung in mithiamsang tampi ram dang an tlik tik ah ramdang a ummi le zammi tampi zong hlathlainak ngeih ding le kirter tthan ding in timhtuahnak an ngei. Cun, mirum pawl ramleng an tangka hmannak kong ah cozah nih biatakte in kherhhlainak le Tuluk ram ah ngunkhuai pek ding kong zong a hun reng.

President Xi Jinping (Chinese Communist Party)
A hlei in, 2012 kum ah Mr. Xi Jinping president a hun tlin hnu in ram chung ramkhel lei ah a namchihnak a hun zualter mi aa thei ngai. Cucu thawngzamhnak (press le social media), zukcawl thlaknak (film), biaknak phu (religious groups), zuk le calai (arts & literature) le internet hman ning tiang a hun reng deuhmi hmuh khawh a si. Cun, thiam-hleisang si hna seh, Tibet le Uighur miphun, Lawyers, NGOs le Sianghleikai le cawnmi cauk (textbooks) kong tiang a hun rengh dih.

Cucaah, atu bantuk renghnak lawng nihhin Tuluk Ramkhel thlennak a chuah pi kho lai lo. Tuluk ram ṭhencheu lonak ding hi a kham kho lai lo. Communist Party caan saupi hmun ding zong in a tuah kho men lai lo. Tuluk ram Communist Party cu vawlei cung ah uknak caan saupi a tlaitu party pakhat an si. An mahnak vawilei cung ah ram uknak caan sau deuh a tlaimi cu North Korea i Communist Party an si.

Hi tin a lamkip in an rengh peng le reh peng ko a si ahcun, Tuluk nih ton lai an ttih ngaimi Soviet (USSR) bantukin ṭhencheu lonak ding hi a fawimi a si men lai lo. Zeitikdah Tuluk a ṭhencheu ve lai timi cu chim chung awk a harmi a si ko. Nain, a fiangmi cu Tuluk Communist Party an kum dong lei sang cu an phan pah ko cang timi hi a si. Cucaah, a lang komi cu Tuluk Rampi Ṭhencheunak Lamthluan A zawh thluahmah timi hi a si…


Ref: Dr. Shambaugh (WSJ)

Thursday, March 5, 2015

Kawlram Lutlai Pahnih Nih CND An Conglawmhnak Cakuat Cung Ah The Chinland Post Editor Le Salai Ceu Bik Thawng An Hmuhning

Published in The Chinland Post (Hakha) Vol 3, No. 91

President U Thein Sein @ CND Hakha
Avoi 67nk Chin Miphun Ni, Hakha i tuahmi hunnak le hramthawk caanhmannak ah Kawlram hruaitu luthlai President U Thein Sein le Union Parliament lutlai Thura U Shwe Mann nih Chin Miphun Ni kong he pehtlai in conglawmhnak ca an  kuat veve  hna.

President U Thein Sein cakuat cu Union Minister U Win Tun nih a relpiak i minutes pahnih a rau. Thura U Shwe Mann cakuat cu Chin ramkulh hluttaw haotu Pu Hau Khen Kham nih a rel i minutes panga fai a rau.

Chin Miphun Ni cong-lawmhnak cakuat an ṭialmi ah hruaitu pahnih nih Chin Miphun Ni aa thawknak tuanbia an chim veve. Asinain lutlai  President U Thein Sein nih cun Chin Miphun Ni Thawhnak a chim dih in, Chinram ah cozah nih ṭhanchonak a tuahmi, bawmhnak a pekmi, ngandamnak caah a bawmhmi , Chin ram aa dawhnak le Kawlram ah lungrual a herhnak  ti lo a chimmi zei  a um ti lo.

Thura U Shwe Mann bel nih cun hluttaw nih upadi sernak lei rianṭuan an i zuam kong a telh. Federal ram ser khawh nakding ah phunghram remh a herh kong a telh.

A bik in amah pumpak in Chin Miphun Ni cu Hakha ah a ra hmang i mizapi ruahning in bia a chim lomi President cung ah mi tampi cu an vuivai. Kum (60) ringlo hnu, Kawlram  lutlai  nih Chin miphun Ni a ra hman tikah a bia  ngaih hi zapi nih hngah cio a si. Asinain zapi i ngaih tluk in President nih conglawmhnak bia a chim lo cu lung a tling lo.

President U Thein Sein nih ziah zapi i ngaih tluk in bia a chim lo, a biachim hi Chinmi caah zeitluk dah a biapit, a herh ti hi The Chinland Post Editor nih The Chinland Post Opinion Editor Salai Sang Hnin Lian (Salai SHL) le Chin National Democractic Party in Secretary – 2 Salai Ceu Bik Thawng (Salai CBT)  an hmuhning Online in biaruahnak a  ngeih hna.

TCP Editor: A pakhatnak ah President U Thein Sein nih Hakha ah tuahmi Chin Miphun Ni i conglawmh cakuat cung ah nan hmuhning a tlangpi in van chim tuah hmanh uh?

Salai Ceu Bik Thawng (FB) @ Salai CBT
Salai CBT:  Tutan Pu Thein Sein i CND palai-biacah relmi chungin comment pek awk a um lo__ mipi nih theih kan duhmi zeihmanh a chim lo. A chim lo kha comment pek a hau.

Ram-hun pakhat i a biachim ding ca (speech note) le palai-cakuat (felicitation) cu a tialtu an um, khoika ram poh ah. Tutan CND biacah cu chuncaw eipah in pakhatkhat nih kal pah in a hei tial luklakmi a si lai. Ngaihchia ngai a si.

A chimmi tlangkhat in fun ahcun, CND thawknak (zapi theihcia); cun, Laitlang fingtlang  min a rel; cun sianginn le lam an chapnak; cun a donghnak  democracy caah ifun hna usih tiin a donghter. Mi zapi nih “Cu rilmal, heih law-mawh” tiin kut bengh dingtlak tlangkhat zong a kop lo.

Salai SHL: Kawlram President U Thein Sein nih avoi 67nk Chin Miphun Ni, Hakha ah biarocah a kuatmi zoh ah, zei ngai lawmh tlak le i chorpi ding in a chimmi le relmi a um lo.

Rampi thlennak lam ser aa zuam lio le tlangcungmi he remhdaih hmuh khawh ding ah a si khawh chung in, zaanghlei a cawinak hi a mipum phanhnak in hmuh khawh a si. Asinain, Cu cu zei i uangpi ding a si fawn lo. Kachin Ramkulh, Manaw Puai ah a va telpi ve hna.

President nih Chin Miphun Ni ah biacah a chimmi zoh ah a man tlawm ngaimi Miphunpi Ni biacah a si kan ti khawh. A biacah ah Chin Ramkulh pawngkam sining kong a kan chimh ṭhan tik ah, hihi a haumi a si lem hnga maw? Chimh awk tampi a hrelh tiah ka ruah.

Cun, biacah a chimmi ah ramkhel, sipuazi le zatlang nun ṭhanchonak telh in le a dangdang lamkip ṭhanchonak caah zeihmanh a chimmi hmuh awk a um lo ti khawh a si. A tawinak in cun, Kawlram President nih Chin Miphun Ni ah a mipum in a hun kan telpimi cu lawmh awk ngaingai a si. Ralkap cozah he cun a dang ko. Miphun Ni tuahnak nawl an kan pek lawng siloin pumpak in a kan telpi (CNF cung ah lawmhnak chim kan daithlan awk a ṭha hnga lo). Nain, mipum tel sawhsawh lawng in cun a za hnga lo. A hnulei in a mei nih zeidah a hun i hruai timi ruah chihding a um rih. Tukum 2015 dongh lei ah ram pumpi thimnak a hung um ding a si tik ah, ‘political claim’ i tuah ding hna ah a cang sualte hnga maw? Atutan i, cucu kan tuah, khakha kan tuah ti bantuk menmen a si ding cu a pam.

TCP Editor: A si. Chin miphun ni a si tikah mizapi lei nih a bia zeidah a si lai an i ngaih tuk. Asinain biacah a dih in zapi nih neek a si a timi an um? Zei bantuk a chim ruang ah le a chim lo ruang ah dah zapi an lung a tlin lonak a si hnga?

Salai SHL:  Chin Miphun Ni thawhnak a hun chimh ṭhan nain a biapitnak bik a simi pakhat a nganh – “cucu, Chin Miphun vialte khat le khat thleidannak umti loin tlukruannak (equality) he ram thar kan sermi ah kar kan hlan cang lai ti a si”. Chin miphun nih a thawhnak a thlaurau le a tuanbia dik taktak a chim kho lo (a chim duh lo kan ti hnga maw).

Cu kan miphun nih tuanbia tak kha Kawl le Lai (Chin) zong tluk ruangte in kar kan hlanṭi ding a biapitnak kong he vun pehtonh sehlaw Chin Miphun Ni a biacah a si a khen deuh hnga.
Cun, uktu ṭhing/hlun, ralkap cozah uknak phung lio i, Ralkap bawi hna bia he a dannak a um lem lo. An tuah ciami thil ṭha rel ṭhannak lawnglawng ah a caan a hman. Cucu thil ṭha an tuahmi cu, lungthote in tuah taktak mi a si maw timi biahalnak a um kho tiah ka ruah.

Salai CBT: A taktak ahcun CND i a thlarau taktak cu federal phung, remhdaihnak phung hna a chim ding a si. Falam civuipi ah Chinmi nih zeibantuk political system dah kan hman lai tiin biakhiahnak an tuah cu mahte-khuakhannak nawl timi federal a chung muru a (Self-determination) kha a malbu (full) tein kan ngeih a si. Cuti democracy phung (system) kan hei i thim a si i cucu a pahnihnak theitlai a si.

Chin mipi nih kan duhmi taktak, federal phung, remdaihnak le, miphun, nunphung, biaknak covo pawl cu a kan pek duh bak lomi a si ve tikah, a hrial i, a siantawk te “ṭhanchonak” kong telawng a chim ve ko. Cuhlan ralbawi pawl an rak ra i an chim tawnmi bantuk.

Voksa thawtnak kong chim loin alu thawtnak lawngte a chim tikah aho awr hmanh a la lo. A thil timtu pawl nih a zalrang khat in aalu lawngte an rak senh ve tikah cun, mi fanau a mawh ve lo, a bia nih kan lung a kan la lo tuk ti kha a theih ve ko lai.

Salai SH Lian @ Salai SHL
TCP Editor: Chinmi ṭhanchonak caah cozah rianṭuannak kong hi atu bantuk miphun ni ah a chim tikah aa tlak lo nan ti. Zei ruang ah ṭhanchonak hi a bik in a chim? Cun lungtho a si hnga maw timi zawn ah na chim duhnak?

Salai SHL: President lila nih a langhter mi, mei (Maha-dat-aa-line) kong ah lungthote in an kan pekmi a si maw? Mizapi nih theih dihmi a si. Cun, Palettwa ‘Kaladan’ tiva ah tilawng dinh hmun sernak zong ah Chin ramkulh ṭhanchonak caah tiah a hun langhter ve. A ngaingai ti ahcun, Chin ramkulh nih hlawkpi dingmi nak in, India cozah nih hlawkpi dingmi a tam deuh. Hihi thil thar a si lo. Ralkap cozah nih a thlithup in India cozah he kum 2008 ah tuah ding in minsenthut cangmi a si. Mizapi sin ah zeihmanh hnatlaknak le zei ca dah kan tuah timi chimfiannak zong a um fawn lo. Atu hnu ah, Chin ramkulh ṭhanchonak a hun kan ti hoi. A ngaingai ahcun nuhrin covo buarbu in tuahmi a si. An duh in cinthlaknak hmun an hrawh. Man pek loin mizapi rian an ṭuanter hna. Chinram chaklei chim lo, Chinram thlanglei Paletwa peng ah khuasami mizapi hnatlaknak an la lo. Zeihmanh an i fiang lomi timhlamhnak in thawkmi le ralkap cozah nih miaknak caah timhmi Project a si deuh.

TCP Editor: Salai Ceu Bik Thawng tah?

Salai CBT: Kaladan Lampi cu Chinmi caah hlawknak a si lai a timi khi dolh awk tha lomi bia a si. A fiangmi cu khi lam khi India nih geopolitics caah biapi tuk in a ruah caah cucu Kawl Cozah nih tangka hmuhnak ah nawl a onhmi si. Mizapi hlawknak caah tuahmi project a si lo a chungril tiang kan zoh i kan theih mi a si. Hi project nih kan mipi zeitluk a sunghter i hi ruangah zeizat a miak an hmuh lai, aho nih tha tein tuak i fianter a um lo. Fawite hlek in kan inn pawng ah sa an thah caah sa ei dingin i ruahcia awk a ṭha lo".

TCP Editor: Cun ngandamnak kong le lam le sul kong ah tampi a chim rih? Mah cung ah tah nan hmuhning zeitn a si?

Salai CBT: Kum 50 hnu ram bawibik nih Chin miphun ni (CND) ah biarocah (Historic) biachim awk bia a si lo. Cozah nih infrustructure kha mipi tangka in a tuahkel rian a si.

Salai SHL: Fimthiamnak le ngandamnak lei ah thil tampi kan ṭhanchoter tiah a hun langhtermi zei ngai chimrel ding a um lo. An tuahmi hnihkhat lawmhpi ding cu an si ko. Nain, rampi pakhat nih hi bantuk thil hmete tuahmi kong ah a chormi hi cu ngaihchiat awktu a si. Hihi Fimthiamnak le ngandamnak cu rammi pakhat sinak in tinco dingmi nuhrin covo an si. Rampi cozah pakhat nih a tuah ding a rian hrimhrim a si.

Tahchunnak pakhat in – ngandamnak lei ṭhanchonak kan tuah a timi hi a ngaingai ti ahcun, an tuahmi chimtlak a si lo. Laitlang (Chin ramkulh) huap in zoh ahcun ngaihchiat awk ding a si deuh. Falam peng, Rihkhuadar ah sii-inn le ihkhun lawng a um i, Sibawi a um lo. Culawng hlah, kum 2013 Chinram sii-inn lei tuak ning ah, minung 6,494 caah Sibawi pakhat lawng a um tiah theih a si. Cu bantuk cu ṭhanchonak kan tuah tiah rel awk a tlak hnga maw?

TCP Editor: Kan bia sau sual lai. A donghnak ah a biacah kong he pehtlai in sia herhmi nan ngeih rih ahcun?

Salai SHL: Kan miphun ni i a biacah kan zoh tikah Laimi (Chin) caah ruahawk a um ve. Cucu Chinmi nih Kawlram Bupi huap in, ramkhel (politically), zatlang (socially), sipuazi (economically) zuamcawhnak kan tuah khawh lo ruang ah, a biachim a man tlawmmi hi a si kho. Cucu, kanmah lei i remhnak ah si sehlaw, a ṭha hringhran hnga dah.

Cun, tutan 67nk Chin Miphun Ni ah kanmah mipi lei in zeidah kan i timhtuah i, zeidah ramkhel biacah (political message) kan pek khawhmi a si. A lam le a kui, a zupu dah le, khuangcawi lawng ah kan i zatkhim a si ahcun President a kan tlawnmi pakpalawng a si hnga. Mizapi retheihnak zong pakpalawng a si hnga. Miphun Ni nih a tinhmi kaphnih (President le Mipi) in kan nganh ve phum ko hnga. Tutan 67nk Chin Miphun Ni ah zeidah President sin ah kan cah i, zeidah President nih a kan cah timi thukdeuh in ruah cio a herh.

Sunday, February 22, 2015

Democracy: Atulio Kawlram Bupi Thlennak (Part 1+2+3)

Published in The Chinland Post (Hakha), The Chin Star (Malaysia) & The Chin Times (Kalay)

Biadomhnak
Zaukphung (Democracy) biafang hi Greek biafang in a rami a si. Demos le Kratos in a rami a si; a hamsa biafang i suallam cu Mizapi (people) tinak a si i, a hnu deuh biafang hi Aanaa- Nawlngaihnak (Power) tinak a si. A fawinak in Zaukphung nih a sawh duhmi/suallam cu Mizapi hna i Nawlngeihmi tinak a si (Power of the People). Cucaah Zaukphung ah cun Mizapi hna nih Direct in a silo ah Aiawhthlah (indirect) in Mizapi nih anmahte in hruainak a cozah uknak phung a si. Mizapi nih anmah hruaitu ding kha lungtlingte in thim i cu thimmi nih cun Mizapi hna duhning khan hruai ding a si. Ramuknak le ramkhel (Politics) kong cawnnak ah cun Zaukphung a suallam cu a phunphun in a um ko lai. Asinain, Greek khua i an rak hmanmi le an thokmi Zaukphung cu Mizapi nih hruaimi a cozah kha a si ko. Asinain, Aristotle, Greek mifimpa nih cun a thatnak zong a um ko lai nain, uknak phung vialte lak ah a tha bik cu a si lo, cun, "Lungput le ruahnak a pialmi a siloah ningcang a silomi" Uknakphung tiah a rak ruah. Zaukphung ah cun cozah hruaitu a silomi hna i an thawnnak cu Mizapi hna sin ah a bung in a um tiah tuanbia cawnnak ah thiamsang a simi Greek mifimpa Herodotus nih cun a ti. Cun, US- Ramhun Abraham Lincoln nih cun " Mizapi hna i a cozah, Mizapi hna in acozah le Mizapi hna caah a cozah" tiah a ti. Cachimtu Seeley nih cun Zaukphung ah cun a mi zeimanh nih tinvo le covo, tuanvo, le iteltum khawhnak, tbk..., an ngeihnak uknakphung a si a ti. A cung lei i kan langhtermi Zaukphung a suallam hna hi kan zoh a si ahcun a zapite in a thami le a biapimi lawngte an si dih men lai lo. An i dannak zong a um liangluang ko men lai! Asinain, a tawinak in kan chim a si ahcun, Zaukphung cu a cozah i a sang bik nawlngeihnak cu Mizapi kut a um i, Mizapi cu Rampi i nawlngainak sang bik an si zia kha faingte in a langhter. Zeiruang ah tiah cun, Rampi hruainak ah Mizapi nih direct asiloah aiawhtu (representative) thlah in i uknakphung a si. Cucaah, Zaukphung cu Mizapi tamdeuh duhnak in hruaimi uknak phung a si kan ti khawh. Mizapi tam deuh duhnak in hruaimi uknak phung a si ko nain Mitlawm u duhnak kha a hlaw hlei lomi uknak phung a si fawn.

Zaukphung Thenning
Zaukphung cu phun hnih (2) in kan then khawh; 1) Direct le 2) Aiawhthlah (Indirect or Representative) Zaukphung an si.

Direct Democracy:  Direct Zaukphung cu Mizapi nih bupi he a pehtlaimi rian kongkau ah karlakah zeihmanh umlomi direct in an duhnak an langhternak phun cozah a si. Mibu meeting ah Mizapi nih phung an ser. Cubantuk tonnak in Mizapi hna nih anmah i hruainak kongkau ah karlak pehtlaitu asiloah aiawhtu mi zeihmanh umlo tein an ruahnak an langhternak kha a thiangmi a silo ah direct Zaukphung cu a si. A sang bikmi nawlngaihnak kha Mizapi hna nih direct in ahohmanh aiawhtu minung (representative) in i tello in a sang bik ngawlngaihnak an hman khawhnak uknak phung a si tiah Hearnshaw nih a ti. Direct Zaukphung cu kha hlan Greek khua ah an rak thok. Cun, India zong ah Direct Zaukphuhg hi Vajji Sangha, Buddhist chan lio ah hin kan rak hmuh khawh. Atu ah cun Ram le Mizapi hna hmunkhat ah tampi in um a si cang caah Direct Democracy hi hman khawh  a si tilo. Direct Zaukphung cu Mizapi an dihlakte in Ram uknak kongkau khuakhannak ah an i tel khawh dihnak phung a si. Cu bantuk phung cu atu Switzerland ram lawng ah kan hmuh khawh cang. Cuhnacu; Appenzell, Unterwanlden le Glarus an si.

Aiawhthlah Zaukphung- (Indirect or Representative Democracy): Aiawhtu thlah in hruainak Zaukphung ah cun Ram caah Mizapi nih direct in anmahte in thil pipa biakhiahnak tuahnak le ralringte in ruah le ceih ciammamnak kha tuah loin Aiawhtu an thimmi hna nih khan Mizapi lung tlinnak/duhning in khuakhaan i hruaimi uknak phung  a si. Cubantuk phung ah cun Mizapi Aiawhtu cheukhat hna nih cozah nawlngeitu kha caan kar caah Mizapi nih thimnak in an tlaih. Cubantuk thimnak cu kum4, kum5 ah voikhat in an um i Mizapi Aiawhtu hna cu thlen than lengmang an si.

Cubantuk cozah cu kum zabu hleisarih lio (17th Century) ah England ram ah a rak thok. France ram ah 1830 le Italy ram ah 1978 kum hna ah an rak hman. A voikhatnak Ralpi a dih in Weimer phunghrampi zulh in Germany ram ah an rak thok ve. Cu hnu ah a voihnihnak Ralpi a dih in West Germany ram an hman. Nihin kan vawlei ah Ram Thangcho tampi hna cu hi Aiawhthlah (Indirect or Representative) Zaukphung an zul. Cu hna cu, Japan, Sri Lanka, India, Canada, Australai, New Zealand, the United States of America, West Germany, Italy, France, Holland, Denmark, Swedan, Norway, Austria le Belgium hna an si.

Kum 2010 Thimnak le Kawlram Bupi Aiawhthlah Zaukphung

Atulio kan nih Kawlram Bupi cu kan theih dih bantukin aiawhthlah in i hruainak Paliman Zaukphung a si. Asinain, ram tampi he a lawhlonak cu Paliman Zaukphung a siko nain, Prime Minister hruainak phung hmang lo in, US bantukin President hruainak phung in kan kal. US ihruainak he a khat maw tiah cun a khahnak zong a tampi a um hnga nain a khatlonak a tam tuk  i Kum 2010 ram pumpi thimnak hnu President Thein Sein Cozah hruainak in atu October thla in cun Kum 3 le thla 7 leng kan kal cang. A cozah thar nih an sikhawh chung in thlennak tete tuah khawh an i zuam. A bik in phunghrampi remhna kong ah siseh, tlangcung hriamtlai phu he kahngolnak tuah, ramkhel ruang ah thongtlaimi chuahternak in an sikhawh chung cu an i zuam ve. Asinain, Phunghrampi remhthannak ding kong le Tlangcung hriamtlai phu he kahngolnak kong ah zeihmah chuak lak in an tuah khawhmi a um rih lo. Nain, Kawlram Bupi sining le dirhmun a thleng maw ti ahcun fakpi le tam ngai in a thleng ko. A Chim-cawk le rel-cawk khi a si hnga lo. Asinain, hi thlennak cu ralkap Cozah nih “Hi vial in va si te seh” tiah an rak suaisam ciami longte kha a si. A tawinak in, 2010 Thimnak le 2012 Caankar Thimnak kan  ngeihnak in a chuakmi Hluttaw thawng in Aiawhthlah Zaukphung kan si ve tiah i ruah khawh a si hnga. Zeiruang ah tiah cun, Kawlram Bupi zong ah Pyithu Hluttaw le Amyotha Hluttaw tiah pahnih a um ve cang. Pyithu Hluttaw ah milurel tlawmtam le Myoney zat in MP thlah a si. Hi zawn ahcun Zaukphung hruainak in kum caan saupi a kal cangmi India nak in Ramkulh pawl tlukruannak ‘equality’ a um deuh. Amyotha Hluttaw cu Ramkulh poahnih MP (12) cio thlah a si. Milu tlawmtam nih lai a rel tilo. Hihi ramkulh pakhat le pakhat ramkhelrian ah iruannak ‘political equality’ a hun umnak a si. Nain, ruahawk a ummi cu, Kawlram Bupi ah cun Rampi Palimen in Ramkulh Palimen tiang Ralkap an thu ve i Tlangcungmi bantukin Kawlmi nih Pengthen tampi an i ngeihmi nih Rampi Hluttaw ah mitam deuh a siter thiamthiam hna. Cun, Hluttaw ah aiawhthlahmi (MPs) cu kan ngei nain thil an tuah kho taktak maw timi cu biahalnak a dang pakhat a si?

Zaukphung Muru (Basic Principles of Democracy)

Luatnak (Liberty): Zaukphung i a biapi bik hrampi a simi cu luatnak siloah zalonnak (Liberty) le pakhat le pakhat itlukruannak (Equality) an si. Mizapi nih Zaukphung uknak ahcun a sang bikmi luatnak le itlukruannak kha nuam le tlingte in an tin co. Great Britain ram ah cun, an rampi ihruainak ah buaibainak pakhat khat an ton sual tikah Ram hruaitu lutlaitu bik (Prime Minister) nih a mah a dotu/ralkah (opposition) a simi hruaitu lutlaitu bik a ton i ruahnak hna a hal. Asinain, Siangpahrang uknak phung (Monarchy), Hramhram uknak phung (Dictatorship) hna ah cun zeibantuk a biapi mi caan hmanh ah Mizapi le dotu/ralkah party a simi cu chimrel khawhnak zalonnak ngeih a si lo.

Tlukruannak (Equality): Zaukphung i a biapitnak bik pakhat a simi cu pakhat le pakhat itlukruannak (Equality) hi a si. Rian a san deuh ruang ah siseh, biaknak ruang ah siseh, hrinsor le phun ruang ah siseh, nu le pa sinak in siseh i dan ruang ah Mizapi cung ah zeihmanh thleidannak a um lo. Culawng siloin, mi zeihmanh ram phungphai (Laws) hmai ah ikhah dih a si i, a hohmanh duhsak deuhmi um a si fawn lo. Zatlang nun ikhahnak a biapit tlukte in pumpak tthanchonak le ramrian tuannak ah pakhat le pakhat ikhahnak silo ah itlukruannak hi a biapi tukmi a si. Pumpak tthanchonak i Mizapi sirumnak le sifahnak ikhahnak a um ttung lo ahcun ramrian le zatlang nun itlukruannak cu pakpalawng an si.

Fraternity: Zaukphung uknak cu daite in ihruainak hmunhma lawng ah a tam bik tlam a tling. Culawng siloin a buaibaimi pawngkam ahcun ping a su. Curuang ah vawlei cung i Zaukphung uknak in a hruaimi hna nih vawlei pumpi chung ah deihnak caah heh tiah an izuam.

Mizapi Nawlngeihnak Asangbik: Zaukphung uknak ah cun a sang bik le a donghnak bik nawlngeihnak cu Mizapi kut cung ah a um i a cozah nih cu nawlngeihnak (Aanaa) cu Mizapi sinin a lak. Hi bantuk ruang ah hin kum 4, kum 5 voikhat in Zaukphung in aa hruaimi hna ram ah cun i thimnak a um hi a si. Cu thimnak ah cun Mizapi nih an duhmi kha zalongte in thim khawhnak nawl an ngei i, an duh lomi hruaitu kha zalongte in thlaknak nawl an ngei. Cu thimnak cu a thianghlimmi thimnak a si.

Ahrampi le Biapi a simi Minung Covo: Zaukphung uknak phung in ihruainak ahhin a hrampi le biapi (muru) a simi cu Minung Covo kha ram Mizapi nih tlukruangte in an ngeih. Cu bantuk Covo a umlonak ahcun pumpak tthanchonak caah thil har tuk a si. Vawlei cung ram tampi ah cun an phunghrampi nih cu bantuk a biapi le a hrampi a simi Minung Covo (Fundamental rights) kha a pek. Tahchunnak ah, USA, Japan, India, France le Italy hna ah cun an phunghrampi nih tthate in Covo cu thate in a kilven.

Zalongmi Biaceihnak (Independence of Judiciary): A tthawngmi le zalongte in biaceihnak nawl a ngei khomi biaceih zung (Judicial) le cu nih cun Mizapi hna covo (fundamental rights) kilven khawh kha a rian a si. Zaalongmi Beiceihnak cu a fawinak in, tanhhlei a ngeilomi a sinak kha a langhter duhmi a si. India ram ah cun Supreme Court le High Court nih an ram pumpi phunghrampi (constitution) le ram minung Covo (fundamental rights) kha a kilven.

Mizapi Bawmtu Cozah (Welfare State):  Zaukphung uknak cu Mizapi hna i an herhmi caah cozah nih a herhmi bawmhnak  pek kha a si. Cu bantuk bawmhchanhnak ah cun a hohmanh zoh hlei le pek hlei um lote in a ukmi cozah a si. Thleidannak a um lomi uknak phung a si. Welfare State hi kum zabu hleikua (19th century) hrawng ah aa thok mi a si cang nain 2008 kum vawilei cung i chawhleh-chawhrawlnak lei a tlak hnu in biatakte in a tthangchomi a si.

Zaukphung Muru le Kawlram Bupi Zaukphung Thlennak

Kan nih Kawlram Bupi ah tah zalongmi le Mizapi nawlngeihnak in ram pumpi thimnak cu tuah a si taktak maw? Kan theih dihmi a si ko! A fiangte in kan chim khawhmi cu a luanciami Kum 2010 Rampumpi Thimnak kha cu zakhat ah zakhat zalongmi le a thiamhlimmi thimnak a rak si lo. Ralkap Cozah nih anmah duhmi hruaitu an chuah khawhnak hnga ding caah anmah duhningte in rak tuahmi thimnak a si. A sikun ah, Kum 2010 thimnak hnu lawng in Zaukphung uknak kan hmang tiah ruah sisehlaw, a ralaimi caah Kum 2015 ah Zalongmi le Thianghlimmi Thimnak cu a si kho kun lai maw? Thimnak tah tuah a si taktak lai maw? Thimnak tuahnak kong bel ahcun Rampumpi Thimnak Lutlai nih kan tuah ko lai tiah atu thla (october) chung ah a chim. Kum 2015 Thianhlim le Zolongmi Thimnak kong ah vun zoh kun usih, Kawlram Bupi chung ah NLD le 88 Siangngakchia Phu nih 2008 Phunghrampi remhnak ding caah heh tiah lunglaknak an tuah ko bu ah zeihmanh biaphi a chuak lo. Lung a nuam lem lomi cu “Suu Kyi President a si khawhnak a khamtu pohmah 59(F) hi a ningte in chiah siseh”, tiah Phunghram Zohthantu Komiti nih an ripawt ah an thil chihmi bia kha a si i milung zong a hrinter. Hi thil nih a fiantermi cu USDP hruaitu ngan hna chungah "Suu Kyi President a si ding a kham duh bakmi an um” ti cu a lang bak cang. 2008 Phunghrampi Hi Remhkhawh A si Maw timi ah ka langhter cang bantukin, thil a pawi ngaimi cu: USDP MP pakhat te nih thimfung a pek duh lo ahcun “59(F) Pohmah” hi remh khawh a si lai lo, ding khi a si. Zeicatiah thimfung a herhmi Hluttaw 75% civilian MP a tlin ti lai lo caah. USDP lawng siloin NUP le NLD in a chuakmi NDF MP pawl an bia le hla ngaih zong nih lai a rel ve fawn. A duhlo lei in a thla ding zong an um len kho men. Cun, MP dihlak 75% (USDP le NUP telin) nih an va thohkhan dih hnuah Ralkap MP thimfung pakhat tal kan herh rih hoi. Hihi a poi mi a si! A cunglei in fialnak a umlo an ti ahcun zeihmanh tuah khawh a si hoi lai lo. Hi vialte a dih hnu ah Rampumpi Lunglaknak “Referendum” a va hau rih. 2008 Phunghrampi remh ding le Pi Suu a dawnkhantu pohmah remh ding hi cu thil fawi cu a si hrim lo. 2015 Rampumpi Thimnak tuah tikah Suu Kyi kum 70 a tling lai. 2020 Thimnak ah cun kum 75 a si cang lai. Cucaah a zoh a chia le chia lo kha ruat tuk lem loin "President si ka duh" tiah dengteo tein a chim lengmang ko; a khamtu pohmah remh kong kha pawpi nam in a nampi hna. A fawinak in kan chim ahcun, hi vialte dawnkhantu hi atulio Ralkap-Mizapi doklo cozah nih hin thlen a duh ahcun phut tiah ti khawh khi a si ko i anmah kut cung ahkhin a hngatmi cu a si ko. Cucu, anmah ah a hngat komi thlennak an tuah duh hramhram lo a si ahcun Pi Suu Kyi nih fakpi in a dirpi vemi thlennak le remhnak a si tik ah a ralaimi kum 2015 Thimnak hi a thianghlimmi le zolongmi a silo tiah duhlo in a um khawh sual men i hnuzul zong 2010 bantuk in an um phum kho. Cucu Kawlram caah thiltha a si tuk lem lo i ttih a nungmi cu Mizapi nih zalonnak tlawmpalte kan tehmi kha hmang in 1988 le 2007 bantuk tisa tlokin kan tlawh sual ahcun "State Emergency" timi min putin "Ralkap kutah uknak kan pek ?han cang", tiah an thanh khawh pengmi hi a si. Cucaah, kum 2015 Thimnak hlan ah phunghrampi remhnak le remhlonak nih lai tampi a rel bantuk in, thimnak va um hmanhsehlaw Mizapi nih anmah duhmi hruaitu thimnak nawl zalongte le thianghlimte in an ngeihnak kha a Zaukphung ihruainak ah biapimi a si.

Cun, Biaceihnak kong ah a luanciaminak in cun thlennak tete a um nain zalong taktak mi cu a si rih lo. Kawlram ah President nih Hluttaw (Parliament) hnatlaknak in Supreme Court (Biaceih Zung Sangbik) minung zat leng ah Supreme Court Chief Judges pawl a thim.  Hluttaw nih alnak (reject) nawl le, pawm khawhnak nawl a ngeih. Hnatlak hnu ah President nih fawite in a phuah kho ti lo. Hluttaw pawmpi in phuah kho a si nain Hluttaw MP cheuthum cheuhnih hlatlakpi a hau. Cun, kan cozah hi Mizapi bawmchantu (welfare state) he cun a hlat ngaingai rih fawn. A tuah ding a simi a tuah khawh rihlomi a tam luangluang rih! Nordic ram Sweden, Norway le Denmark bantukin Mizapi a bawmchantu si khawhnak lam cu a hla ko rih. A bik in zawfah zohkhenhnak le nitin pawcawmnak koko hmanh hi Mizapi caah tlukruangte le thate a ti kho lo.

Zaukphung Hlawhtlinnak Le Tlinlonak

Mifimlo le cathiamlo tamnak ah Zaukphung ihruainak hi tlam a tling tawn lo. Zeicatiah, Mizapi nih ramrian ah i fiannak a tlawm caah a si. Curuang ah Mizapi nih ramrian kong i fian hi Zaukphung hlawhtlinnak ah a biapi tuk mi a si. Cun, Mizapi hna nih ram caah ipekchannak, zangfahnak lungthin, mah pumpak calawng ruahlonak, dinfelnak ngeih (discipline), phukhat le phukhat ikawmh thiamnak, pawl hi Mizapi nih an ngeih khawh a hau. A sikhawh chung in fimthiamnak hi manlo in cawnkhawhnak tuah a hau i mirum le sifak thleidannak umlote in a hopaoh nih cawn khawh ding hi Zaukphung hlawhtlin khawhnak ding ah a biapi mi thil an si. Zaukphung hlawhtlin khawhnak ding ahcun Mizapi nih zeibantuk covo (Rights) le tuanvo le tuahding (Duties) kan ngeih tihi i hngalh a hau. Cun, Mizapi nih Ramrian kong ah zeidah harnak le tthatnak kan ton ti kha hngalh peng a hau fawn. Cubantuk hngalhnak le theihnak cu cawnnak le ttha tein kherhlainak lawng in a ra kho. Cucaah Mizapi hna pumpak fimthiamnak hi Zaukphung hlawntlinnak ah a biapi tuk mi pakhat a si.

Cun, zalongte in chimrel khawhnak le duhnak langhter khawhnak (freedom of speech and expression), zalongte in duhthim rianttuan khawhnak (freedom of profession), zalongte in biak khawinak (freedom of religion), zalongte in bu dirh khawhnak (freedom to form association) nawl hna hi Zaukphung i a nunnak hrampi a muru taktak an si. Zaukphung cozah nih zalongte in catialnak le chimrel khawhnak hi a khenkham lo. Cucaah, Zaukphung cu ruahnak le pawmning tampi langhternak le i elnak kha zalawnnak a pek.

Zaukphung Hlawhtlinnak & Tlinlonak Le Kawlram Bupi Zaukphung Thlennak

Zaukphung a hlawntlin khawhnak ding ah President Thein Sein cozah nih zei ngaingai Mizapi caah fimchimhnak le theihkauhnak a tuahmi mithmuh le kuttongh in chimrel ding a um lem rih lo. Cun, ramkhelrian kong ah zei ngaingai chimfianhnak an ngeihnak zong a um lo. Amahbelte a cozah riantuantu tiah kan rak auh tawnmi hna kha, Mizapi caah riantuantu (Civil Servants) tiah thlennak a tuah i Mizapi tampi lung a fimter khawh ve men. Cun, ram dang he tahchun ah fimthiamnak manlo cawnkhawhnak kong ah zei ngaingai a phi chuak lak in a tuahmi a um rih fawn lo. Cun, Mizapi zalongte zawng parathlei an lawhnak tampi a um. Cucu, President chimmi Ralkap nih zulh duhlo, le Hluttaw nih zulh duh lo ti phun khi an si. Cun, zalongte in chimrel khawhnak le duhnak langhter khawhnak, zalongte in biak khawinak, zalongte in bu dirh khawhnak Zaukphung acozah nih zalongte in catialnak le chimrel khawhnak hi a khenkham lo nain, kanmah Chin Ramkulh Cozah nih a ramkulh chung cahuak a phihmi October 2014 in cun phu 4 an si cang. Cun, a cozah nih tanhhleimi Biaknak a chiah ruang ah, biaknak dang a simi he buainak a chuak. A bik in Muslim le Kawl Buddhist biaknak karlak ah a chuak kun. Cun, Biaknak thlennak phhung le Biaknak a khatlomi i thitumhnak phung hna zong ser chuak an timh tik ah, Kawlram Bupi thlennak thatlei a panh ko rua tiah ruah a si ko bu ah lung awtawmnak tete a tam ko rih. Cucu, Zaukphung hlawhtlinnak le tlinlonak ah dawnkhantu a langhter tu thil tete an si.

Zaukphung Le Mahteuknak [Democracy & Federalism]; Chin Ramkulh Phungsertu

Zaukphung ah ramkomh i hruai ningcang a phunphun in a um. Tck. Kanmah Kawlram Bupi bantuk hi Unitary a si, USA khi Federal a si. Confederation cu Federal he tlawmpalte a dang deuh i mithiamsang tampi nih Canada le Belgium hi Confederation sinak an ngei tiah an ti.  An tlamtlinnak le tlinlonak cu a dang cio dih. Asinain, kannih Kawlram Bupi cu atulio ramkulh Shan, Kachin, Chin, le Bama (Kawl) timi ramdirhtu ‘Pyidaung’ pawl nih kan ikomh lai tiah hnatlaknak in dirhmi ram a si. Cucu ramdirhtu ‘Pyidaung’ pawl ikomh ni cu Ramdirh Ni, ‘Pyidaungsu-neh’ (Union Day) tiah ah kan hman. Asinain, Federal ‘Pyidawngsu’ phung hi a takin hman a silo caah nihin ni tiang Tlangcungmi ral phunphun kan tho i dohthlennak kan tuah. Atu zong a cozah le tlangcung hriamtlaiphu kahngolnak le remdaihnak kong an ceihkhan cuahmah lio a si. Kannih Laimi (Chin) mi tam deuh zong nih cun Federal Uknakphung hi kan i thimmi cu a si.

Federal ramkomh ahcun Ramkulh cozah duhnak le herhnak kha tlinter ding in lungtlinnak a ngeimi a si. Asinain, a cheu ramrian biapi mi hna cu Rampi Cozah Nawlngeihnak le Hruainak (Central Power) tang ah chiah an si. Cucu, Ram pumpi runvennak (Defense), Ram dang he pehtlaihnak (International Treaties), Ram ngunkhuai (Federal Budget), thil le ca chuahlutnak (Postal Service) hna hi an si. Asinain, kannih Kawlram Bupi komh ahcun atu tiang ramkulh nih tuah khawhnak nawl an ngeihmi a tlawm tuk hringhran i, a cunglei (central power) nawlngeih le zulh lawnglawng an i tim kho rih!

Zaukphung ah Federal ramkomh vialte nih zulh dingmi rampi phunghram kha tialmi phungphai in (Written Constitution) fehter a si. Phunghrampi cu ramkulh cozah le ramkomh cozah karlak ah biahren bantuk a si. A cheukhat Zaukphung in aa hruaimi ram hna ah tialmi phunghrampi a ngei lo mi an um. Tahchunnak ah United Kingdom (England) hi tialmi phungphai a ngei lo. Asinain, vawlei cung ram tampi cu; Rampi (Union) Cozah le Ramkulh (State) cozah karlak ah a dangdang in nawlngeihnak an ngei veve ning le ram pumpi huap in tuanvo an ngeihnak kha phunghrampi (constitution) nih ttial in a tthen piak hna. Hi bantuk zulh in a hruaimi Zaukphung a cozah cu hlawhtlinnak an hmu. Asinain, a zul kho lomi Zaukphung cozah cu an rawk zau.

Kum 2008 Phunghrampi nih a chuahpi mi 2010 Thimnak in Chin Ramkulh in mizapi thimmi MP palai thutnak Amyotha Hluttaw (Upper House) MP palai thutnak (12) le Pyithu Hluttaw (Lower House) MP palai thutnak (9), a zapi fonh MP palai thutnak (21) Kawlram Bupi Pyidaungshu Hluttaw (Parliament) ah kan ngei. Chin Ramkulh Cozah ah Phungsertu (Legislators) zapi fonh Ramkulh MP (18) le Ralkap aiawh MP (6) tiin MP (24) kan ngei. Mizapi nih thim baklomi Ralkap aiawh minung (6) telh chih in Chinmi nih Ramkomh MP (21) le Ramkulh MP in (18) phungsertu minung 45 Chinmi nih kan ngeih hna. Cun, Chin Ramkulh nih phung (41) a ser kho. Ngunkhuai phun 19 a kholh kho. Asinain, Kawlram Bupi ah ramkomh le ramkulh nih pahnih fonh in phungsernak nawl (concurrent powers) a um lo.

Biadonghnak

A donghnak ah a tawinak in vun char tthan ning law, Zaukphung uknak hi a tlangpi in cun aa khat ko nain, ram pakhat le pakhat hmanmi phung hi an i dannak tete a um. Zaukphung ah cun ram rorelnak le nawlngeihnak kha Mizapi kut cung ah, Direct in asiloah Mizapi aiawh thimmi palai hna nih an ngeih. Zaukphung uknak nihcun Mizapi zalonnak kha a runven i a dirpi. Zaukphung cu mitam deuh duhning in ram uknak phunglam i hruai ning kalpi a si ko nain pumpak le mitlawm deuh duhnak zong kha a upat tthiamtthiam i an covo kha a kilvengmi uknak phung a si. Zaukphung uknak nih Ramkomh Cozah Nawlngeih (central power) tuknak kha a doh, a hrial i Ramkulh (state) nawlngeihnak kha thazaang a pek. Mizapi duhning in kalpi khawhnak caah Ramkulh cozah kha thazaang a pek fawn. Zaukphung uknak i a rian biapi bik hna cu; nuhrin covo hrampi a simi zalongte in chimrel khawhnak, zalongte in biak khawhnak, phunghram tang ah thleidannak umlo in ram Mizapi kilvennak le ramkhelrian, zatlang hawikawmhnak le chawlehthalnak ah zalongte in tel khawhnak lam a pek. Zaukphung uknak nih zalongte in le a dikmi i thimnak kha Mizapi caah a tuah. Uknak phung nih hramhram in uktu nawlngeihnak le remkhel bu pakhat lawng nih ram kong ah nawlngeihnak kha a doh. Mizapi duhmi le Mizapi thimmi cozah a dirkamh.

Zaukphung cozah nih ram uknak phunghram ningte in ram le Mizapi hruai kha a dirpi. Ram Mizapi karlak ah pakhat le pakhat thleidannak umlo in ram phung nih ram Mizapi diklak kha runvennak a pek hna. Mizapi hna covo kha phungphai (laws) in a runven. Ram pakhat i zatlang nun phung le umtuning kha a langhter. Zaukphung nih Mizapi nunning kha a kalpi. Minung pakhat le pakhat i thleidannak le mibu pakhat le khat i lawhlonak kha a upat i hramhram phukhat duhnak le ruahnak lawng in ram a kalpi lo. Zaukphung uknak cu ram Mizapi nih covo an ngeih lawng siloin, ram uknak le ram kong ah i tel khawhnak ttuanvo zong an ngeih chih. Cu nihcun Mizapi covo le zalonnak kha a runven. Zaukphung uknak in a hruaimi mibu nih lungsaunak le intuar khawhnak, ttuanttinak, itheihthiamnak an upat i a dirpi. Zapi lung funtom khawhnak caah khat le khat i nawlpatnak le theithiamnak laak kha a kalpi ning a si fawn. Cucu a zungzal in a si khawh lo hmanh ah a Zaukphung nih a dirpi peng mi le a kalpi peng mi a si.

Asinain, kan nih Kawlram Bupi Zaukphung Thlennak a tuah cuahmahmi ahcun a cunglei kan langhtermi Zaukphung Hlawhtlinnak le Tlinlonak siseh, Zaukphung Muru siseh, Zaukphung i tahnak vialte he kan zoh tik ah thil tampi thlen rih a hau. Kawlram Bupi a thleng maw tiah cun a tampi a thleng ve sawh ko! Kut dong khiah in pakhat hnu khat kan rel a si ah cun relcawk hmanh a si ve men hnga lo. Nain, a ralaimi kum 2015 ram pumpi thimnak nih zeitlukdah thlennak a chuahpi tthan rih lai i thimnak lila hi tah a thianghlimmi, dikfelmi le thanhlei a ngei lomi a si taktak lai maw? Cun, ramkomh dirhtu sinak in, Tlangcung mivialte nih kan duhmi le kan khelmi kan tinco ding a simi mahte khuakhan lairelnak nawl cu tah zeitluk tiang dah ruahchannak (aamahkhaan) a kan pek khawh lai timi cu biahalnak le ruahloawk tha lo an si. 

Cherhchan:
1. Zukphung by Salai SH Lian
2. India le Kawlram Political System: Lairam Cozah Vs Mizoram Cozah by Salai Van Lian Thang
3. ALTSEAN-BURMA; http://www.altsean.org/
4. Constitution of the Republic of the Union of Myanmar_2008
5. Others; TV News, Journal, Biaruahnak, etc..

Salai SH Lian
24102014