Published in The Chinland Post on 2019 February 1| Biadomhnak: Aa thleng cuahmahmi ram ahhin buaibainak hi a hleikhun in a tam duh i, a chuak duh theu tawn. Asinain, cucu buainak cu zeitindah an tawlrel i tlamtling ding le relrem ding in an tuah timi hi a biapimi cu a si. Kan ram, Ramkomh Kawlram a thlennak hi, 2010 in kan chim a si ahcun, kum 9 fai a kal cang. Kum 2010 in 2015 kar ah, Ralkap nih anmah dirkamhtu ah an sermi phu nih cozah an ser i, thlennak a chuahpitu cozah tiah vawleipi nih thangthat an hung si.
Kan ram kong ah, 2008 Phunghrampi nih a hrinmi chung in a cangmi thil sining thar, kan uknak kong ah, 2010, 2012 le 2015 hi philh awk a tha lo dingmi tuanbia an si cang. 2015 in Mizapi nih kum saupi dirkamhmi le hngahhlangmi NLD nih cozah an hun tlaih. Chimrel ding a tam men lai caah, kan ram thlennak kong cu hun chia rih usihlaw, kan tlangtar ah langhter bang zaukphung muru le nuhrin covo mit in atulio Hakha ah kan tonmi buaibainak kong hun cuan than tuah hna usih.
Buaibainak kan ti tikah, catialtu nih phuahcop mi silo in, mithmuh le kuttongh in a lang cangmi a si ruang ah buaibainak timi biafang kan hman hi a si. A bik in atulio Laitlang lawng ah silo in, Ramkomh Kawlram hmun zakip ah vawlei kong ah buaibainak a um. Cucu, kannih Hakha khualipi zong ah fak ngaingai in a buaimi a si. Hi buaibainak hi zeiruang ah dah a chuah, a can i a sining a si timi tawite in hun zoh khawh kan i zuam lai. Hi vawlei kong buaibainak ah, a hodah a palh, hodah a dik timi kong ah hi capar nih aa tinhmi a si lo. Cozah nawlngeitu lei nih cutin an ti, mizapi le ram ngeitu lei nih cutin an ti tbk. zong pakhat hmanh ka la lai lo. Kaa timhmi cu zeiruang ah dah tawlrel awk a tha ko mi thil ah hi tluk in kan buai timi tu a si. Cucu, thil sining pathum tein fianternak tuah khawh ka hun i zuam lai.
1. Teltumnak le Ceihmaitinak: Nihin kan sining zoh tikah zeidah a um lo timi a lang ngaingai. Zeidah a bau timi a fiang ngaingai. Lamzawh in duhnak langhter hnu lawng ah biaruah le bialehnak i tuah ding a si lo. Khua khat a um komi kan kong ah lamzawhnak in duhnak langternak tiang kan phan. Hihi a bik a cannak a ruang cu a hram thawkte ah nawlngeitu nih an nawlngeihnak kha khoika zawn in dah a rami a si timi an i fian lo ruang ah a si. Zaukphung ah nawlngeitu hna i, an nawlngeih caan cu kum 4 in kum 5 a si tawn. Kannih kan ram ahcun, kum 5 a si. Cucu nawlngeitu nih an fian lo caah a si tiah chim ahcun, an i fahsak men hnga. A taktak ah cun, kum 5 chung cu nangmah nih kanmah vialte kan zapi aiawh in nawlngeitu sinak in kan hruai chung ko timi a si.
Cucaah, nawlngeihnak a ratnak a hrampi a simi Mizapi (mipi) hna he naihniam tein um i, riantuannak paohpaoh ah zapi teltumnak le ceihmaitinak a um dingmi a si. Cucu a um lo caah tutan buaibainak hi a chuak tiah chim khawh a si. Mirang nih ‘Participation’ an timi kha, a fawinak in ‘Teltumnak’ nak tiah ka ti phot i cucu, mizapi nih kanmah he dengteo in aa pehtlaimi kong ah kan i teltum khawhnak khi a si. Cucu, teltum menmen lawng silo in, ceihmaitinak tiah ka timi, Mirang in ‘consultation’ an timi kha a um a haumi a si fawn. Cu vialte cu tutan kan nawlngeitu hna nih an nganh, an tlolh tiah ti khawh a si.
A ruang cu kumpi kum 2 leng fai an kan uknak le pen ning kan zoh tikah mizapi he pehtlaihnak ah a hlat ngaingai in an um. Cucu upa, mino le nubu tiang nih an chimmi a si. A hleikhun in, Ralkap uknak chan lio ah, raltha ngai in a rak dirmi le khua a rak dirhkamhtu khuanu/khuapa hmanh an lung tling lo. Anmah Khuanu/pa lila zong cu an chambaunak tampi a um ko men hnga. Nain, an lung tlinlonak kong ah ceihmainak le ruahtinak kan ngeih tikah, Ralkap chan le USDP chan ahcun, thil an tuah laimi le an tuahmi kong ah chimrel le ceihmaipi tal kan tong ti hi an chimmi a si. Cu ve thiamthiam, nawlngeitu nih anmah lei a silo mi paohpaoh hi anmah dotu in hmuh a si tikah a har ko tiah a titu mino le tleirawl in chimreltu zong an tam fawn. Cucu, nihin kan sining kan zoh tikah, kan cozah nawlngeitu hna nih riantuanmi ah zeihmanh ceihmaipinak a um lo i, mizapi teltumnak a um lo tikah buaibainak a chuahnak hrampi hi a si ko tiah kan chim khawhnak cu a si.
2. Tuanvolaknak: Atulio kan chan sining le thil kalning ah a hung lar ngaingaimi biafang pakhat zong a si tiah kan ti khawh. Laiholh in cun tuanvolaknak asiloah, kan chimrelmi le tuanmi kong ah “tuanvo lak ngamnak” tiah zong hman khawh a si men hnga. Mirang holh in cun, ‘Accountability’ tiah an ti, Kawl nih ‘tawan yu tawan khan hmuh’ tiah an hman ve! Hi biafang hi zaukphung in aa hruaimi hna ram sining kan zoh tikah biapi taktak in an chiahmi a si. Cucu, a bik in thimnak ah luh in zuam an i timh lio i an chimmi kha atak in tuanvo lak in an tuah taktak maw timi tahnak ah siseh, cozah an si hnu ah, an chimrelmi kong ah an tuah taktak in tuanvo an la maw timi hi zohfel lengmang an si theo. Cucu, tuanvo lak timi nih a timhmi cu pehzulh in an tuahtuanmi ah ‘thanchonak’ a um maw timi hi a si.
A hlei in, tuanvo laknak pakhat lawng silo in zeidah a biapi in a telchih theu tawn ti ahcun, ‘Transparency’ timi an tuahtuanmi ah fianghlangte le mizapi hnatlak tein tuahnak a um le um lo langhter kha a si. Cucaah, kan nawlngeitu hna nih anmah le mah zohfelthan (check than) a haumi cu an cawlcanghnak le an tuahtuanmi ah tuahvo laknak le fianghlangte in tawlrelnak a um maw timi hi a si. Cun, kum 5 chung nawlngeihnak ka pe law cu nawlngeihnak na ka pekmi in ka tuah lai, ka tuan lai tiah biakamhnak a tuahmi kha a tak in a tlinter maw tlinter lo timi tiang kha zohchih zungzal a haumi a si fawn. Cucu, nawlngeitu nih caan tawite chung lawng an ngeihmi nawlngeihnak kha ningcang tein an hman khawh nakhnga ding caah a biapi tukmi a si. Cucu, a si lo ahcun, zaukphung a si bang, kum 5 a tlin tikah, pumpak nih biakhiahnak tuah in nang le na party cu kan in duh tilo timi kha zalongte in langhter khawh a si ko hnga. Cucu, ramkhel i a thawknak le zaukphung i a thlumalnak zong a si fawn hnga.
Culawng silo in, a cunglei ah kan langhter bang, cozah nawlngeitu nih kan tuah lai tiah an chimrelmi chung ah an tuan taktakmi le tuan taktakmi in zohchih lengmang an si. Tahchunnak ah, tulio kan nawlngeitu hna an sining zoh tikah, phungning lo in inn a sami cu thehter le tazacuai nan si lai tiah an i tler hro nain an tuah taktak lo. Hi bantuk kong zong ah, cozah nih a ngeihmi phung zulh dih ding in thanhnak a tuah tikah zulhphung le sualphawtnak hi a tlakmi a si maw tbk. tiah zoh a hau. Cucu a hlei khun in an chimrelmi kong le thanhmi ah tuanvo lak in fianghlang taktak in biakhiahnak an tuah ding hi a biapi tukmi a si. Cun, an ka lawng silo in, Chin ramkulh ah pupa vawlei le pupa ram a um lo tiah an chimrelmi kong ah a dikfelmi dirkamhtu cahren (evidence) a herh fawn hnga. Ne Win chan 1974 ah pei, cozah nih an rak chuh i, tangka zong liam an rak si cang kha timi bantuk sawhsawh in cun a ngah hnga lo. A ruang cu, Ne Win uknak le thil tuahmi cu an duhlo ruang ahcun pei, 1988 buaibainak cu a rak chuah fom cu! Cucaah, kaa lawng chimrel silo in, a dikfelmi le a puitlingmi a sining, a ruang taktak langhter khawh a hau hnga.
3. Thleidanlo: Hi a pathumnak hi minung paohpaoh nih kan i harh bikmi a si theu tawn. Ahohmanh thleidannak um lo tein pehtlaih dih le tawlrelpiak dih kha zaukphung le nuhrin covo tahfung i a biapimi pakhat cu a si. Asinain, minung sinak in thleidannak ngeihlo timi hi a har taktakmi a si. Cucu minung kip nih thleidannak kan ngeihmi cu zeitindah kan tawlrel i fimhlawm ‘control’ timi kha a biapi tukmi a si. Cucu, thleidannak a um lonak ding caah zeidah tuah a herh tiah cun, aa tlukruangmi zulhphung a um a herh, cu zulhphung hna cu tha tein atak in tuanchuah a herh fawn. Cu lawng silo in, ahopaoh nih zalong tein teltum khawhnak an ngeih i, a himmi le a nuammi pawngkam sining kan ser a herhmi a si.
Kan cozah nawlngeitu hna zong minung an si ko caah, palhnak phunphun an tuah kho ko men. Asinain, a cunglei kan langhter cang bang, mizapi nih kum 5 chung nawlngeitu ah tuanvo pek an sinak kha i hngalh in an nawlngeinak a ratnak kha a biapi ah an chiah ding a si. Cucu, mizapi duhnak le luntlinnak in rian an tuan ding a si. Mizapi duhnak le lungtlinnak ka ti tikah, minung vialte kan zapi a si kho men lai lo. Zeiruang ah tiah cun, kan zapi nih nawlngeihnak hman awk le tlaih awk a that lo ruang ahcun pei Chin ramkulh a kan tawlreltu ding ah phungsertu MP minung 18 cu kan thim fam hna cu.
Cuchung in uktu Chief Minister cu kan hun ngeih cu a si. Zapi aiawh in a tha bikmi biakhiahnak tuah khawh nakding caah nawlngeitu an sinak kha philh lo in, a aiawhmi hna nih zeidah an herhmi a si timi kha a fian a hau. Cucu, aiawhmi hna nih duhnak fian bu tein le thleidannak umlo tein cawlcangh le riantuan kan ti tikah, a khatlomi minung kan sining; mirum, misifak, mithiam le thiamlo deuh tbk. a dangmi lawngte kan sinak kha hmang riangmang in, pehtlaihnak tuah lo ding le biakhiahnak tuahlo ding kha a biapimi a si.
Nawlngeitu lawng siloin mizapi zong kan mawh: A cozah nih a tuahtuanmi ah a tha leikap hlawhtlinnak in a zohpimi tampi an um ko lai. Nain, caantha ser in zeitindah kanmah kan sining a langh khawh lai tiah a bihmi zong um khawh a si. Cun, aa thleng cuahmahmi ram ahhin, caantha la in zeitindah ka miak khawh lai, zeitindah ka hlawk khawh lai tiah a bawhmi tampi an um theu tawn. Cucu, cozah that nakding zong a silomi mizapi caah zong a silomi mah pumpak hlawknak ah a ruatmi um theu a si. Zei bantuk buaibainak paohpaoh ahkhin, caantha a um ko an ti bang, buaibainak kha caantha a lami an um kho. Cucu, ahohmanh nih kan doh dingmi a si i, nawlngeihnak kan pekmi hna nih kan pekmi hna nawlngeihnak hmang in an tuah an tuanmi paoh hi felfai tein an tuah ding a si.
Cun, kannih ve zong nih, ngiatthlai khawh lengmang kan i zuam ding a biapi mi a si. Cu bantuk a um khawh nak zong ahcun, a cozah nih ‘empowerment’ timi mizapi thathawn thanchoternak le hmunhma ser a hau thiamthaim fawn. Cucaah, nawlngeitu hna cawlcangh ning ngiathlaitu kan si khawh nakding ahcun, mizapi aiawhmi phu zong felfaimi le thianghlimmi phu kan si a herh.
Biadonghnak: Cucaah, a cunglei kan langhter mi tahfung pathum lawng silo in, nuhrin covo mit in nawlngeitu nih a tuahmi thanchonak le thlennak kan zoh a si ahcun, zumhawktlak le tanhhlei ngeihlo (justice) tein siseh, mizapi kha tlukruang (equal) tein zohkhenh i phawtzamh le zalonnak puitling (freedom) he a tawlrel ding a biapi tukmi a si. Culawng silo in, mibu le zapi lak ah buainak a chuahter tawntu a simi thleidannak (discrimination) le zawmhteih namnehnak (exploitation) kha dohdalh ding a herhmi a si fawn. Cucu zohchih bu in, kan buainak a hrampi a simi cozah le mizapi karlak ah pehtlaihnak a hlat tukmi, teltumnak a um lo tukmi i hruainak siseh, ruahnak cheuh in ceihmainak a umlomi siseh, kan zoh than a hau ko cang. Hihi vawilei kong in a chuakmi buaibainak tiang kan hmuh khawh men. Nain, vawlei kong thengtheng a si men lai lo. A rauhhlan ah, Ti kong ah buai khawh a si. A hlan zong ah Mei kong ah rak buai a si cang.
Cun, kan cozah nih a tuahtuanmi kong ah tuanvo lak ngamnak le mizapi sin ah langfiangte in rian a tuan ngamnak kha a langhter a hau. Cucun, a biapi tukmi cu aa dang cukmakmi minung kan sinak le a khatlomi zatlang kan nunning kong zohchih in thleidannak ngeilo tein, kan cozah nih zei rian an tuan paoh ah a tawlrel ding a biapi tukmi a si. Cucu, kan buainak a hrampi a simi hi kan philhlo ding a biapi ngai. Thuk deuh le fak deuh in zoh ahcun, vawlei kong ah silo in mah lung i rinhtuknak, mah zawn lawng ruahnak le ziknawh eihmur le thil dangdang nih a kan tuaitammi zong a si kho ko men.
Cucaah, a cunglei i langhtermi thil sining pathum zoh chih in, nihin ah kan buaipi bikmi vawlei kong siseh, lohmun kong siseh, innhmun kong siseh, a dangdang khuakhan lairelnak vialte ah hmaithlak in kan ruahchih a si ahcun, a hlawh a tling deuhmi zaukphung lei ah kar kan hlaang thluahmah ko lai. Kan zapi hun theih than awk ah tiah, US ramhun Abraham Lincoln nih a rak chimmi, ‘Zauk cozah/uknak phung kan timi cu, ‘Mizapi hna i a cozah, Mizapi hna in a cozah le Mizapi hna caah a cozah’ (Democracy is a government “of the people, by the people, and for the people”)” a timi in ka donghter.
– – – – – – – – – – – – — –
Catialtu Salai SH Lian, hi atulio ah Fidi Foundation ah Program Director siseh, The Chinland Post ah Editor le CHRO ah Nuhrin Covo Fimcawnnak le Biaknak Zalonnak a tlaitu (program director) a si. Cun, Chin Christian University ah cachim rian a tuan cuahmahmi zong a si. ~ Chief Editor, The Chinland Post, 2019 February 1.
No comments:
Post a Comment