Thilmak, khuaruahhar le hngalh awk a buaithlak ngai le har ngaingai in a hung chuak mi Kawlram khualipi thar Naypyidaw cu New York nak in a let ruk in a ngan deuh. A thianghlim ngai. Nain,a chungah zeihmanh um loin a lawngkang mi khuapi a si. A sikun ah, ziah an sak hnga?
 |
| Naypyidaw Hluttaw Innpi |
Kan hnu kum June thla chung ah Naypyidaw pawng Yezin ah sianghleirun kaimi Laimi (Chin) nih sianghleirun siangngakchia cawlcanghnak kong ah biaruahnak le Salai Tin Maung Oo Philhlonak tuah ding ah tiah an ka sawm i Naypyidaw cu ka va kal. Salai Tin Maung Oo a thih ni taktak cu sianginn kai he a ton caah tiah nirukni ah biaruahnak le tonpumhnak tuah ding an ka ti caah ninga zaan ah Yangon (Rangoon) in ka thawh i, Naypyidaw lei ahcun ka kal. Naypyidaw cu ka voikhatnak kal ding a si. A khua umtuning le lamlesul a ṭhat ning khi an chim cu ka theih pah lengmang cang. Nain, ka phan bal lo. Ralkap lubik Pu Thang Sui timhtuahnak in a thlite in an rak sakmi khualipi a si bantukin a lam le sul cu a tha taktak. Mawṭaw a kal le kallo hmanh khi a hngal setsai lo. Sianginn kainak in ka tlunka cu sikaw, Kawlram zong ah mah bantuk lam pei a um kho ve ko hi ka ti len. Mawṭaw a kal le kal lo zong ka hngalh setsai lo bantukin ka rak i hngilh diam i, lampi ah voi khat hrawng kan i dinh hnu ah mawṭaw dinhnak [a voi hnihnak] kan phan cang tiah anti caah ṭum ding in an hung tehcawl thawng ceo khin ka hun i hlau. Ka vun lau pah nawn. Lau nawn pi khin, hika hi "Bawkah Tirih" mawṭaw dinhnak a si maw tiah ka hun hal hna. Cucu, Yezin siangkaimi ka naule nih kan rak in don lai an ka tinak a si i, ka hun ṭum beh. Tlawmpal ka hun ṭhut luklak ahkhin, Mawṭaw Saikel pathum in a hung ka dongmi cu an hung phan. Kan i ton cu ka lunghmui ngaingai. An ka dong sual lai lo tiah ka phang pah ziar.
Mawṭaw Saikel lukhuh cu an hun ka pek i, Saram Sibawi, Thingram Kong Cawnnak le Cinthlak Kong Cawnnak pawl a umnak Sianghleiruun lei ah cun an hei ka choi pi thluahmah. Naypyidaw chung taktak cu a luh zong luh dawh ka si rua lo. Bawkah Tirih mawṭaw dinhnak cun kan chuak, Saikel cung cu sikaw, lam a kauh ning le a ngan ning hrawnghrang cu fiang taktak ka hun hmuh pah tluahmah. A kau taktak khi a si. Saikal mongh pah cun, a ka phirhtu nih Naypyidaw lam umtuning pawl le a ngerh ṭukṭak mi kong, luhnak lam khat (one-way) lawng hna si i, hna a hnawhnak kong a hun ka chimh pah. Cu tluk lamkau le ngan ahcun mawṭaw khi ram dang bantukin “ving- ving-ving” tiah i chok pah sehlaw cu a rem ngai hnga nain kanmah saikel pawl lawng cu kan si. Mawṭaw umlo mipi zong cu Traffic nih a hun kan dir ter pah. Kan dir pah ve. Naypyidaw timi a kuam chung kan hun lonh a si lai dah, lam cu a hung hme thluahmah. Tuan i lam he tahchun ahcun Lai lam kan timi phun khi a hung si hnga dah ka ti....Hmmm! Makha Naypyidaw cu a si mu tiah ka lungthli khin ka hei ti.
 |
| Naypyidaw Lampi le Mawṭaw Choklet |
Naypyidaw, cu bantuk khualipi le lam le sul ṭha hi a cozah nih 2005 hlan hrawng in a thlithup rumro in a rak sakmi a si cu mu. Cun, cu tluk a kiken komi le aho set hmanh nih an hlumh setlonak hmun cu a cozah nih "official capital city" tiah a hun thanh beh rih. Naypyidaw khualipi cu a tlawm bik New York City nakin let 6 a ngan deuh lai tiah ruahdamh a si. Nain, New York he a dannak cu zaan ahcun chuaktakmi hmun king bantuk a si, ngaichia ngai in um duhlonak ding hmun bak khi a si fawn. Ngaichia a si chin rihmi cu mahtluk phaisa tampi dih in sermi lam le sul ṭha taktak, mil taktak le dawh taktak in an tuahmi cu zei mawṭaw set hmanh nih an zul fawn lo. An i choklet lo.
2011 tiang hramhram ralkap uknak in Kawlram uktu ralkap Pu Thang Sui le a miṭhi-milang pawl nih 2005 ah khuaruahhar thawngthanhnak cu an tuah. Cucu, a cozah khualipi Yangon in chaklei khan 250 a hlatnak Naypyidaw ah kan thawn ti a si ko. Kawlram mipi lawng siloin vawlei mipi zong khuaruahhar lungtuai in a chiah hna lawng silo in Kawlram ah palai a rak thlahmi pawl, rianṭuan in Yangon khualipi hrambunh pawl vialte khulrang in an hmunhma an i ṭhial ding a hun chuahpi. Ralkap cozah nih cun khualipi ṭhialnak cu khualrang taktak in an hun tuah.
Siangpahrang umnak hmun bantukin ralkap bawipa nih a hun sak tharmi Naypyidaw ah cun ṭhial ding a hohmanh lungtlin ngaingai um a rak si hrim lo. Mi cheukhat cozah rianṭuantu nih Naypyidaw ah ṭhial an duh lo ruang ah ka ngandamnak a ṭha tilo tiah a cozah rian in an rak i din. Cun, ngandamnak lawng siloin tuante in cozah rian in dinhnak (retirement) zong an rak hal tiah US palai zung upa nih an rak ti. A ruang cu, cozah rianṭuantu an i ṭhial duhlo a si ahcun thongthlak ding tiang in tlerhkhawn an rak si.
Naypyidaw khuaruahhar a si khunnak cu zeitik ahdah timhtuah in rak sakmi khualipi a si timi phungning tein fimtawlmi catlap (official record) pakhat hmanh a um lo. Zeitik ah sak hram an rak thok timi zong hngalh a si lo. A tuan deuh lio ah cun ramdang palai pawl zong nih va tlawnkai khawh in zohkhawh a si lo. Khualipi a si ko cang hnu hmanh ah thawnglatu pahnih nih hman an thlak ruang ah tlaihkhih an si.
Khuaruahhar a si chinchin rihmi cu, zeiruang ah Pu Sui nih Yangon khualipi a kaltak hnga timi hi a si. Ahohmanh nih a ruang ngaingai set an chim kho lo. A cheukhat nih khualipi chung ah duhlonak langhter le a dangdang hnahnawhnak a umlonak hnga ding caah anti, kum 60 leng a buai cangmi tlangcung miphun pawl khua an sak ve lonak hmun ah thim in umhmun khuar a duh caah an ti, a cheu nih kutlam zohthiam le arfizohthiam hna bia a zulh caah a si anti. Aho chimmi hmanh an i khat lo. Anmah Pu Sui hrim zong nih cun a chim ve fawn lo.
Kawl cozah nih cun Naypyidaw ah minung sing 10 tluk khuasa mi an um ko tiah a lih a chim ṭhiam. Nain, The Guardian thawnglatu nih kan hnu kum March an va tlawn tik ah kee in a chokletmi mitlawmte lawng an va hmuh hna nain cu zong cu lam thianhtu an si tiah a ti. The Guardian nih, hi khualipi thar Naypyidaw saknak ah a tlawmbik USD $4 billion (4,000,000,000) a dih tiah a ruahdam. Kawlram phaisa cun aa tuak kho nawn lo (4,000,000,000 x 1100 =----------------------------) khi a si hnga.
Cu khuaruahhar in sakmi khualipi Naypyidaw lei kawl ding cun, cawn ninga zaan ah Yangon in ka thawh i, nirukni zing ah ka phan, cun sianghleirun pathum i a kai cuahmahmi hna he chun hnu suimilam 3 tiang biaruahnak kan ngaih dih hnu ah sianngakchia cheukhat nih an khua pawng hrawng ah an ka vah pi. Sianginn pakhat hnu pakhat in an ka zohpi. Sianginn pawl ka zoh cu ka lau pah, keimah ka rak kainak Kalay University luklak he cun a dang ko. A building (innpi), lam le sul koko ahcun India sianginn ka kainak Delhi University nak hmanh in a ṭha deuh. Uar um kho tuk khi a si. Cuka sianghleirun pathum i a kaimi ka unaule le hawile pawl zong ka upat tuk hna. An ka vahpinak Dam (tikham) pakhat khin khua kan cuan hna i, Naypyidaw a kuam a kauh khi an ka hmuh sak. Ka khuaruah a har ko, a kau taktak khi si.
Kawlram chung hmun dang le kaa dang he dangdeuh tein Naypyidaw ahcun hrimhṭhannak ca i lentecelhnak hmunhma ṭha taktak zong an um. A lang in ka hmuhkhawhmi hmun pakhat ka hei sawh i mahkhi zeidah si a khualipi pah mi a lo tiah ka ti cu, "Tiang-yin-tha-Kye-yor" Kawlram chung khuasa miphun vialte umtu khausak ning hmuhsaknak hmun pakhat khi a si an ka ti. Cucu, Yangon zong ah a um mi a si. Cun, hmun pakhat an ka sawh piak i saram chiahnak (zoo) a si anti, kohti tuknak hmun ṭha pawl zong an um len. Mahtluk in minung umlonak ah khuaruahhar a si fawnmi cu minung 33,000 tlummi (stadium) lentecelhnak hmun innpi a um. A paam ning awk khin!
Kawlram ah a harsa ngaimi electric mei zong a tha taktak bak a si. Suimilam a um chung vialte van a ngah peng. Cun, Internet hmannak ah Wi-fi zong fawite in hmuh khawh a si. Cunak in khuaruahhar chinchin a simi cu, lam hla pi in chunlai cingling ah a ceu ṭha takmi nganpi pakhat ka hmuh. Khikhi zeidah a si ka ti i, Kawl Pura nganpi a si an ka ti. Cucu, The Daily Beast nih cun, Yangon khualipi chung i a ummi Shwe Dagon Pagoda (Pura) kha amah lo hlikhlek tein an sakmi si tiah a ṭial. A dangdang inn nganpi pi zong Yangon khualipi chung he a lomi an um len.
Lonely Planet caṭialtu Robert Reid nih Naypyidaw Khualipi an hun hnu kum hnih hrawng ah a hmuhmi a chimmi cu Chawdawrnak hmun (Shopping district) ah a lomi lawngte dawr 185 a ummi chung ah dawr 5 lawng a hunmi khuaruahnak a si. Mi umnak hmun (housing district) an timi ah zatuak 10 lawng an um rih tiah an rak chimh fawn.
Zei khawm ah, tukum in cun Naypyidaw kum 10 a hungtling ve cang. Kum 10 tlin camtuak a si ko cang nain, thawnglatu a vung kal tawnmi nih cozah a hung i ṭhial hnu zong in zei ngaingai ṭhanchonak a um kan hngallo tiah anti.
 |
| Kan i chawh lio; Dam pawng in khua kan cuan |
Naypyidaw saknak kong ruah tik ahhin, Pu Sui nih zeidang nak in amah hlan ah hramhram mi uk pawl nih an rak tuahmi a cawn vemi a si bik ko. A ruang cu, Ivory Coast pentu Félix Houphouët-Boigny nih St. Peter Basilica hmunthar a sak. Cun, Congo ram President hlun Mobutu Sese Seko zong nih Gbadolite ramlak ah innṭha bawi innpi (luxurious jungle palace in Gbadolite) timi a rak sak. Cucaah, hi bantuk hmunhma ṭhial in phaisa tampi dih in a thlithup hmunkhuarnak tuah hi hramhram mi uk a hmangmi pawl an phunglam le ziaza phun zong a si ko lai tiah The Daily Beast nih a ti.
Cuticun, Yezin i sianginnkai mi ka naule nih an ka chawhpinak ah cun ruah nih a hun kan surh beh, kan i dor pah, kan i chawk pah. Thil cin nawn pi in thlahnak zaan riah an hun ka ei pi. Zaanriah eikhim in kan farle cu zaan hnu ah ṭin an ngah lo caah an ṭin beh i, tlawmpal pa pawl umnak ah kan i dinh hnu ah, Yangon lei kal dingmi mawṭaw hngah ah kan i thawh. Naypyidaw ka phanh kum 1 a tlin ah a nih a chuah kum 10 a hung tling.
Naypyidaw cu phaisa tampi dih, a ṭha taktak le a man fak taktak in sakmi hmunhma, inn ṭha, inn nuam a simi thuh khawh a si hrim lo. Cu bantukin Ralkap Cozah nih kum caan saupi (kum 60 leng) tlingtlak loin hramhram in rampi a rak pennak le sunghnak (failure) vialte zong cu Kawlram hmunhma dang zoh tik ah fiang tuk in a hung lang, thuh khawh a si hrim ve lo. Asinain, 2011 ralkap uknak in zaukphung a deu in karhlan hnu ah, atu ah Naypyidaw cu rampi ṭhatnak lei ah thlen a duhmi phungsertu tampi nih fakpi in an izuam cuahmahnak hmun pakhat a hung si. Vawleipi le ram mipi vialte khuaruahhar ter dih in rak sakmi a king ngaingai mi khualipi Naypyidaw cu kum 10 a hun tling manh ko cang. Asinain, a cozah minung le phungsertu leng ah ahohmanh nih an hlum hlei lo.
Cc.: The Daily Beast, the Guardian, ka khualtlawnnak
Salai SH Lian
May 12, 2015
No comments:
Post a Comment